Γιατί, άραγε, επέλεξαν οι Εβραίοι του 16ου αιώνα, απ’ όλες τις πόλεις της Δυτικής Ελλάδας, την Άρτα; Το ερώτημα αυτό δεν αφορά μόνο τη δημογραφία ή τη γεωγραφία· αγγίζει τον τρόπο με τον οποίο μικρές και μεσαίες πόλεις της οθωμανικής περιφέρειας μπορούσαν να μετατραπούν σε ζωντανά κέντρα κοινοτικής ζωής.
Η Άρτα δεν υπήρξε ποτέ κολοσσιαίο εβραϊκό κέντρο, όπως η Θεσσαλονίκη ή η Κωνσταντινούπολη. Ωστόσο, ακριβώς αυτή η «ενδιάμεση» θέση της αποδείχθηκε καθοριστική. Η πόλη λειτουργούσε ως διοικητικό και εμπορικό κέντρο του καζά Narda, συνδεδεμένη τόσο με την ηπειρωτική ενδοχώρα όσο και με τα θαλάσσια δίκτυα της Αδριατικής. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, οι Εβραίοι μπορούσαν να ενταχθούν στην οικονομία της πόλης χωρίς να απορροφηθούν από έναν υπερδιογκωμένο αστικό μηχανισμό.
Καθοριστικό ρόλο έπαιξε και η κοινωνική κλίμακα της Άρτας. Η κοινότητα ήταν αρκετά μεγάλη ώστε να διαθέτει πολλαπλές καχάλ, ραββινική ηγεσία, δικαστικούς θεσμούς και δίκτυα αλληλεγγύης, αλλά ταυτόχρονα αρκετά «μικρή» ώστε να επιτρέπει την προσωπική γνώση, τη διαπραγμάτευση και τη διατήρηση εσωτερικής συνοχής. Η συνύπαρξη ρωμανιωτών και νεοαφιχθέντων σεφαραδιτών δεν υπήρξε απλώς αποτέλεσμα μετακινήσεων· αποτέλεσε τη βάση για τη δημιουργία μιας σύνθετης, πολυεπίπεδης κοινότητας.
Η Άρτα προσέφερε επίσης κάτι σπάνιο για τον ελλαδικό χώρο του 16ου αιώνα: σταθερότητα. Παρά τις κρίσεις, τις συγκρούσεις και τις εντάσεις που καταγράφονται στις πηγές, η εβραϊκή κοινότητα διατήρησε τον δημογραφικό της όγκο και τους θεσμούς της επί δεκαετίες. Αυτό υποδηλώνει ότι η πόλη παρείχε ένα πλαίσιο σχετικής ασφάλειας, διοικητικής προβλεψιμότητας και οικονομικής βιωσιμότητας.
Τελικά, η απάντηση στο «Γιατί η Άρτα;» δεν βρίσκεται σε έναν μόνο παράγοντα. Βρίσκεται στον συνδυασμό γεωγραφίας, διοικητικής λειτουργίας, κοινωνικής κλίμακας και ιστορικής συγκυρίας. Η Άρτα του 16ου αιώνα δεν ήταν απλώς ένας τόπος εγκατάστασης· ήταν ένας χώρος όπου μια εβραϊκή κοινότητα μπόρεσε να ριζώσει, να οργανωθεί και να αναπτύξει μια πλήρη κοινωνική και πνευματική ζωή.
Στη φωτογραφία “Τίτλος της πρώτης έκδοσης του Sefer Binyamin Ze’ev (Βενετία, Daniel Bomberg, 1538–1539), έργο του Ραββίνου Βενιαμίν Ζε’έβ από την Άρτα.
Τα responsa του έργου αυτού μελετήθηκαν συστηματικά από τη Leah Bornstein-Makovetsky και αποτέλεσαν βασική πηγή για την ιστορία της εβραϊκής κοινότητας της Άρτας τον 16ο αιώνα.” Πηγή εικόνας: Συλλογή Arthur & Gitel Marx, Sotheby’s.
