Χαρακτικό του 1810 με τίτλο “Armor of Pyrrhus” και με σχόλιο “Ο Πύρρος ήταν ένας από τους πιο επιτυχημένους αρχαίους Έλληνες στρατηγούς της ελληνιστικής εποχής. Ήταν βασιλιάς της Ηπείρου και εχθρός της Ρώμης. Οι στρατιωτικές του επιτυχίες εναντίον της Μακεδονίας και της Ρώμης είχαν ως αποτέλεσμα τεράστιες απώλειες και προκάλεσαν τη φράση “Πύρρειος νίκη”. (Πηγή : https://digitalcollections.nypl.org/, New York Public Library)
Ασημένιος στατήρας της Αρχαίας Αμβρακίας του 340 π. Χ.. Απεικονίζει στη μια πλευρά έναν Πήγασο που πετάει και στην άλλη το κεφάλι της Αθηνάς που φορά κορινθιακό κράνος.
(Πηγή : https://www.cgbfr.com/)
Παλιός πίνακας ζωγραφισμένος πάνω σε γυαλί για την επέτειο της Απελευθέρωσης της Ηπείρου το 1912-13 που στολίζει τον τοίχο Αρτινού σπιτιού, με τίτλο “ΖΗΤΩ Η ΕΛΛΑΣ 1912-13”. Στο άρμα ο Βασιλιάς Κωσταντίνος και πίσω οι Έλληνες στρατιώτες που τον ακολουθούν στη Νίκη. (Φωτο από προσωπική συλλογή Χ Μ. )
ΦΙΛΙΠΠΙΑΔΑ. Τραυματίαι στρατιώται των μαχών της Ηπείρου εν Φιλιππιάδι. Ασπρ/ρη κάρτα, ταχυδρομημένη στις 15.05.1916 ( F.R. & Z. – Έκδοση Ελληνικής Πινακοθήκης).
Eρείπια ρωμαϊκού υδραγωγείου στον Λούρο ποταμό, κοντά στο χωριό Άγιος Γεώργιος. Απ’ αυτό υδρευόταν η αρχαία πόλη Νικόπολις που έκτισε ο Οκτάβιος μετά την περίφημη ναυμαχία στο Άκτιο το 31 π.Χ. όπου νίκησε το στόλο του Μάρκου Αντώνιου και της Κλεοπάτρας. Η φωτογραφία είναι του Απόστολου Βερτόδουλου – 1950ς.
(Πηγή : Λεύκωμα ΗΠΕΙΡΟΣ, Από το φωτογραφικό Αρχείο του Απόστολου Βερτόδουλου, Γιάννινα, 1995)
“…….Απεφασίσθη να ανεγερθή Νέος τοιούτος Ναός επ’ ονόματι του Αγίου ενδόξου μεγαλομάρτυρος Δημητρίου του Μυροβλήτου. Εκλήθη εξ Αθηνών ο Αρχιτέκτων Γεώργιος Νομικός, εμέτρισε τον χόρον της νέας Εκκλησίας έκαμε το σχέδιον, ενεκρίθη υπό του Μητροπολιτικού Συμβουλίου απαρτηζόμενον εκ του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Άρτης κ. Σπυρίδωνος, Σταύρου Παπαχρήστου Οικονόμου και Γενικού Αρχιερατικού Επιτρόπου και Εφημερίου του άνω Ναού, Κωνσταντίνου Παπαχρήστου Εφημερίου Παρηγορητρίας και αδελφού μου, κ. Ιωάννου Παπαδημητρίου Πρωτοδίκου και Αλεξάνδρου Μπανταλούκα Δημοτικού Συμβούλου, εστάλησαν τα σχετικά εις το υπουργείον Παιδείας και Θρησκευμάτων και ενεκρίθησαν.
Κατόπιν συνενοήσεως του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Άρτης κ. Σπυρίδωνος, και των επιτρόπων του Ναού, απεφασίσθη όπως τελευταία λειτουργία γίνη εις τον Ναόν Αγ. Δημητρίου Αρχιερατική την 8η Μαΐου ημέραν Κυριακήν των Μυροφόρων μετ’ αρτοκλασίας, υπέρ των ζώντων ενοριτών, και μνημόσυνον υπέρ των κτιτόρων του Ναού, των Ιερουργισάντων Αρχιερέων, Ιερέων, Ιεροδιακόνων, Νεωκόρων και κεκοιμημένων ενοριτών.
Την 7ην Μαΐου ετελέσθη εσπερινός χοροστατούντος του Αρχιερέως, και των ιερέων της πόλεως. Εις τον Εσπερινόν εκτός του λαού της πόλεως έλαβεν μέρος και η Ιερατική Σχολή Άρτης μετά του Διευθυντού και κ.κ. Καθηγητών. Εις το τέλος του Εσπερινού εψάλη παράκλησις του Αγίου Δημητρίου. Την πρωΐαν 8η Μαΐου ετελέσθη Αρχιερατική Λειτουργία, η Εκκλησία ήτον γεμάτη χριστιανών. Μετά την ανάγνωσιν του Ευαγγελίου ομήλισεν ο Αρχιερεύς υπέροχον λόγον, ο Λαός εδάκρυσε. Πρώτος ο Αρχιερεύς κατέθησε υπέρ του Νέου Ναού μισθόν 1 ½ μηνός ήτοι 15.000 δραχμας, εγώ δε 2.000 εις το τέλος της Λειτουργίας ήλθον οι ιερείς της πόλεως και έλαβον μέρος εις το μνημόσυνον Εφημέριον 1) Αγ. Γεωργίου Δημ. Σπύρου, 2) Παρηγορητρίας Κων. Παπαχρήστου, 3) Αγ. Νικολάου Κωνστ. Μπουρνάκας. Δεν εμπορώ να περιγράψω την στιγμήν την οποίαν ήρχισε ο Σεβασμιώτατος να κατεβάζη τας Αγίας Εικόνας εκ του τέμπλου τας οποίας παρέλαβον εγώ παρά των αγίων χειρών του αφού ησπαζόμην 1) την Αγίαν Εικόνα του Κ. ημών Ι. Χριστού 2) της Παναγίας, 3) του Προδρόμου 4) Αγ. Δημητρίου μεταφέρθη εις την Αγ. Σοφίαν και ετοποθετήθη εις το τέμπλον αι δε λοιπαί Αγ. Εικόνες μεταφέρθησαν εις τον Άγιον Σπυρίδωνα, η στιγμή αυτή ήτον συγκηνικωτάτη.” (Πηγή : despotato.eu)
Φωτογραφίες από τη θεμελίωση του νέου Ναού του Αγίου Δημητρίου στο κέντρο της Άρτας στις 28-8-1938.
Οι επόμενες φωτογραφίες της θεμελίωσης καθώς και ο σχολιασμός δημοσιεύτηκαν από τους κ. κ. Lucas Braca και Γεώργιο Γεροκόμο στην Ομάδα “Παλιές Φωτογραφίες Άρτας” :
“Αυτή η φωτό είναι απ’ τη θεμελίωση του νέου Ιερού Ναού στις 28-8-1938 ημέρα Κυριακή και 11η πρωϊνή. Στη μέση ο παπα- Σταύρος Παπαχρήστου, δίπλα ο αδελφός του π.Κωνσταντίνος εφημέριος Παντοκράτορα- Παρηγορήτριας και ο π. Κων-νος Μπουρνάκας εφημέριος Αγ. Νικολάου. Πίσω αριστερά διακρίνεται το καμπαναριό, δεν είχε γκρεμιστεί ακόμα. Δίπλα στον παπα- Μπουρνάκα γυρισμένος στο πλάι ο Γ. Μάτσος. Εκκλησιαστικοί Επίτροποι: Κων-νος Ζάγκλης, Γ. Μάτσος, Σοφοκλής Κατσαδήμας και Αναστάσιος Γκίνος. Επάνω στο τραπέζι υπάρχει η εικόνα του Αγίου Δημητρίου και 4 φιάλες με αγιασμό για τις 4 γωνίες του Ναού. Έχω στην κατοχή μου και τις 2 φωτο που μου τις έδωσε απ’ το αρχείο του ο κ. Χρήστος Ρούμπος. Κατεβασμένος στα θεμέλια με τον π. Σταύρο ο έμπορος Γ. Μάτσος εκ των επιτρόπων. Αρχιτέκτονας ο Γεώργιος Νομικός εργολάβος ο εκ Κοζάνης Κων/νος Χριστοδούλου. Ο Μητροπολίτης Σπ. Γκινάκας έλειπε στην Αθήνα.”
“Eν τη συνοικία Ρωμαιοπάζαρον, ανηγέρθη τω έτει 1814 ιερός Ναός του αγίου Δημητρίου. Αλλά πυρποληθείς τω 1821 κατά Νοέμβριον, συν άλλοις πλείστοις κτιρίοις και ιερείς Ναοίς παρά των πολιορκητών της Άρτης Ελλήνων, οίτινες το πυρ έλαβον βοηθόν προς το αποφυγείν τας μυστικάς προσβολάς των πολεμίων, ανεκαινίσθη υπό των ευσεβών τω 1829…..” (Πηγή : ΔΟΚΙΜΙΟΝ ΑΡΤΗΣ -ΠΡΕΒΕΖΗΣ, Σεραφείμ Βυζάντιος, Εν Αθήναις, 1884)
“Το καμπαναριό της παλιάς εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου” (Λεύκωμα ΠΡΟΤΑΣΗ, ‘Αρτα, 1999)
Δεξιά : Απόστ. Τσώνος, Νίκος Κίκης, Ηλίας Μαγγάνας, Ιωάν. Τσαντούκλας, Κώστας Αντωνίου, Ευάγγελος Μποτέτσιος (ο “Σφήκας”), Μίλτος Χρυσούλης (Στρατηγός -Α’ Σ.Υ.Π.), Γεώργιος Βρακοτσώλης, Ευάγγελος Μπρέντας (ο “Σεργιάννης”, Το όνομά του φέρει το Γήπεδο του Κομποτίου), Βασ. Τσώνος, Απόστολος Μπουραντάς. (Φωτο από αρχείο Μιλτιάδη Χρυσούλη, Παρουσίαση Κ. Μπανιάς)
Στο βιβλίο του ο Ιωσήφ Στεφανίνις μας δίνει μια ακριβή περιγραφή της πόλης της Άρτας με κάποιες λεπτομέρειες μάλλον άγνωστες, όπως η υποχρεωτική ενοικίαση περιπτέρου από όλους τους εμπόρους στο μουχούστι.
“Η πόλη της Άρτας, στην οποία γεννήθηκα, είναι μια από τις κυριότερες πόλεις της Δυτικής Ελλάδας. Είναι αρχαίο επίνειο και έδρα αρχιεπισκόπου. Βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της επαρχίας Ηπείρου ή Κάτω Αλβανίας, στην όχθη του ποταμού Arta, (του αρχαίου Αράχθου), που πηγάζει από τα βουνά των Αγράφων, (της αρχαίας Πίνδου,) και διασχίζοντας μια όμορφη πεδιάδα, καλυμμένη με αμπέλια, και περιβόλια με συκιές, ελιές, κερασιές, ροδιές, μελλικοκιές και πορτοκαλιές, πέφτει στον κόλπο της Άρτας ή της Αμβρακίας.
Στη μια πλευρά αυτής της πεδιάδας, σε απόσταση τριών περίπου λευγών από τον κόλπο, βρίσκεται η πόλη. Η τοποθεσία και η εμφάνισή της είναι εξαιρετικά όμορφες. Η πεδιάδα στην οποία βρίσκεται, περιβάλλεται από βουνά. Η πανύψηλη Πίνδος στα βόρεια, με τα παρακλάδια της στα ανατολικά και δυτικά, σαν να σχηματίζει ένα φυσικό οχυρό γύρω της. Η πόλη έχει περίπου δέκα χιλιάδες κατοίκους. Τα σπίτια είναι γενικά μονόροφα, προσεγμένα και συχνά κομψά στη δομή τους και περιβάλλονται από κήπους, που παράγουν όλα τα είδη των φρούτων και των λουλουδιών που ταιριάζουν σε αυτό το κλίμα. Πολλά από τα κτίρια είναι πολύ αρχαία. Το υλικό που χρησιμοποιήθηκε για την οικοδόμηση είναι το ίδιο εδώ, όπως στις περισσότερες ελληνικές πόλεις. Είναι ένα είδος ασβεστόλιθου, ή μάρμαρου, γαλακτώδους λευκού χρώματος, που βρίσκεται σε όλη την Ελλάδα. Η καθαρή λευκότητα αυτού του υλικού δίνει στην πόλη μια λαμπερή και υπέροχη εμφάνιση.
Ένα από τα κύρια δημόσια κτίρια της πόλης, είναι το παλάτι του δεσπότη ή του αρχιεπισκόπου, που ονομάζεται μητρόπολη. Είναι μια μεγάλη και αξιοσέβαστη ομάδα κτιρίων, και δείχνει τόσο στη σύλληψη όσο και στην εκτέλεσή της, το τέλειο γούστο και τη δεξιοτεχνία του αρχιτέκτονα. Δίπλα στο παλάτι, βρίσκεται ο καθεδρικός ναός, ένα κτίριο παρόμοιας κομψότητας. Αυτά τα δύο οικοδομήματα περιβάλλονται από μεγάλο αριθμό μικρότερων σπιτιών και το σύνολο περικλείεται από ένα ψηλό κυκλικό τείχος, που πλησιάζει στις παρυφές του ποταμού και προσφέρει από τους υπερυψωμένους πυργίσκους του, μια πολύ μαγευτική προοπτική.
Σε ένα άλλο σημείο της πόλης βρίσκεται το σεράι, η κατοικία του βοεβόντα ή κυβερνήτη, καθώς και των άλλων μεγάλων αξιωματικών του κράτους και των φρουρών τους. Είναι ένα μεγάλο, κομψό και άνετο κτίριο. Κοντά στο σεράι βρίσκεται μια μεγάλη κυκλική περιοχή, που ονομάζεται machusti (μαχούστι), όπου πραγματοποιείται κάθε χρόνο μια δημόσια έκθεση. Εδώ, κατά τη διάρκεια δύο εβδομάδων τον Αύγουστο, εκτίθενται προς πώληση κάθε είδους ξένα εμπορεύματα, εγχώριες κατασκευές, ζωντανά ζώα, φρούτα κ.λπ. Τα περίπτερα για την υποδοχή αυτών των εμπορευμάτων τοποθετούνται από την κυβέρνηση και κάθε έμπορος είναι υποχρεωμένος να παράγει και να εκθέτει τα εμπορεύματά του στην έκθεση, και να πληρώνει μεγάλο ενοίκιο για τη χρήση του περιπτέρου που καταλαμβάνει, με ποινή, αν δεν το κάνει, μελλοντική στέρηση της άδειας κυκλοφορίας των εμπορευμάτων του. Από αυτή την πηγή ένα μεγάλο μέρος εσόδων συγκεντρώνεται ετησίως στο ταμείο του πασά.
Σε μικρή απόσταση από την πόλη, στέκεται ένα πολύ μεγάλο και μοναδικό οικοδόμημα, που ονομάζεται Παριγιορίζα. Η ηλικία αυτού του κτιρίου είναι άγνωστη, αλλά φέρει ενδείξεις ότι υπήρχε εδώ και πολλούς αιώνες. Οι διαστάσεις του είναι τεράστιες, αλλά συμμετρικές και η εμφάνισή του είναι εξαιρετικά μεγαλειώδης και επιβλητική. Αυτή η τεράστια κατασκευή περιλαμβάνει τρία ευρύχωρα διαμερίσματα, το ένα πάνω από το άλλο, που το καθένα χρησιμοποιείται ως εκκλησία. Αυτά φωτίζονται από περίπου ενενήντα παράθυρα, μεγέθους αντίστοιχου με το μέγεθος του κτιρίου. Περιβάλλεται από μια σειρά από μικρά σπίτια, που κατοικούνται από καλόγριες και άλλες φτωχές θρησκευόμενες γυναίκες, που επιβιώνουν από φιλανθρωπίες. Το σύνολο περιβάλλεται από τείχος μεγάλης αρχαιότητας. Η κατασκευή αυτή υποτίθεται ότι ήταν αρχαίος ναός, που χτίστηκε πριν από τη διάδοση του χριστιανισμού στην Ελλάδα.
Μισό μίλι από την πόλη, στα νοτιοανατολικά, ο δημόσιος δρόμος εισέρχεται σε μια ευρύχωρη λεωφόρο, η οποία εκτείνεται περίπου πέντε μίλια, και τερματίζει στον ποταμό Άρτα, (ή τον Άραχθο.) Σε κάθε πλευρά αυτής της λεωφόρου, σε όλο το μήκος της, είναι εκτεταμένοι κήποι, πολύ περιποιημένοι που παράγουν φρούτα και λουλούδια από τα πιο εκλεκτά και νόστιμα είδη, εξωτικά αλλά και γηγενή. Λεμόνια, πορτοκάλια, ρόδια, κίτρα σύκα, σταφύλια, καλαμπόκι, σιτάρι, όσπρια κ.λπ., παράγονται εδώ σε τελειότητα και αφθονία.
Απέναντι από το ποτάμι, και ξεκινώντας από το κάτω μέρος αυτής της λεωφόρου, βρίσκεται μια τεράστια γέφυρα πολύ μεγάλης αρχαιότητας και περίεργης κατασκευής. Το μήκος της είναι περίπου τρία τέταρτα του μιλίου. Είναι χτισμένη από το συνηθισμένο υλικό, όμορφα λαξευμένο, και οι ογκόλιθοι με τους οποίους σχηματίζεται η κατασκευή, ενώνονται με ένα τσιμέντο, του οποίου η σύνθεση είναι άγνωστη, καθώς και με σιδερένια κουμπώματα, περιέργως τοποθετημένα στην πέτρα και ανεπαίσθητα, εκτός εάν γίνει πολύ προσεκτική επιθεώρηση. Αν και είναι αρχαιότητας που διαφεύγει της έρευνας, είναι τόσο σταθερή και συμπαγής όσο και την ημέρα που ολοκληρώθηκε. Περιέχει έξι μεγάλες καμάρες διαφορετικού ύψους, μεταξύ των οποίων, περιέργως παρεμβάλλονται αρκετές μικρότερες. Είναι ένα έργο μοναδικής μεγαλοπρέπειας και μεγαλείου και έχει γίνει αντικείμενο θαυμασμού από όλους τους ξένους που έχουν επισκεφτεί αυτό το μέρος. Κάποια ιδέα μπορεί να σχηματιστεί για το μέγεθός του, από το εκπληκτικό ύψος της κεντρικής καμάρας, που μου φαινόταν ότι ήταν πάνω από 150 πόδια πάνω από το επίπεδο του ποταμού.
Η πόλη προστατεύεται από ένα πολύ ισχυρό κάστρο, που περιέχει περίπου 100 κανόνια. Το βόρειο τείχος είναι πολύ αρχαίο, αλλά από τις άλλες πλευρές, έχει πρόσφατα γκρεμιστεί και ξαναχτιστεί από τους Τούρκους. Ο ποταμός στριφογυρίζει κοντά στα τείχη και παρέχει καθαρό και υγιεινό νερό στην πόλη και το κάστρο. Ένα μέρος του έχει εκτραπεί από ένα κανάλι σε κάποιους αλευρόμυλους στην περιοχή, και από εκεί μεταφέρεται από μικρότερους αγωγούς για την άρδευση των κήπων που περιγράφηκαν παραπάνω.
Το εμπόριο της πόλης διεξάγεται κυρίως με τα νησιά του Ιονίου και τα λιμάνια της Αδριατικής. Εξάγει σιτάρι, καπνό, μαλλί, δέρματα, τυρί, ελιές, κρασί και διάφορα είδη φρούτων και εισάγει ξηρά προϊόντα, σίδηρο, χάλυβα κ.λπ.
Γεννήθηκα σ’ αυτή την πόλη, το έτος 1803. Ο πατέρας μου, ο Ιωάννης Στεφανίνις, ήταν στο επάγγελμα έμπορος και ασκούσε τότε εκτεταμένο και προσοδοφόρο εμπόριο με το λιμάνι της Τεργέστης. Παντρεύτηκε από νωρίς τη Χρυσαυγή Θεμιανό, κόρη ευπόληπτου πολίτη της Άρτας. Οι Ελληνίδες παντρεύονται συνήθως νεαρές. Η μητέρα μου, την εποχή που παντρεύτηκε, ήταν μόνο δεκατεσσάρων ετών. Οι καρποί αυτής της ένωσης ήταν επτά παιδιά: τέσσερις γιοι, ο Σπύρος, ο Δημήτρης, ο Σιλβέστρο και εγώ και τρεις κόρες, η Μαρία, η Κατερίνα και η Άννα. Ήταν η τύχη μου που γεννήθηκα και έζησα σε μια περίοδο της ιστορίας της χώρας μου γεμάτη από γεγονότα……” (Πηγή : The Personal Narrative of the Sufferings of J. Stephanini, New York, 1829″
Μπορείτε να διαβάσετε το βιβλίο στην αγγλική έκδοση στο λινκ https://archive.org/details/personalnarrativ00steprich/page/n5/mode/2up?view=theater
Η πόλη της Άρτας το 1910, 100 χρόνια μετά την περιγραφή του Ιωσήφ Στεφανίνι. (Πηγή : ΙΔΡΥΜΑ ΑΚΤΙΑ ΝΙΚΟΠΟΛΙΣ, ΠΡΕΒΕΖΑ)
O Ιωσήφ Στεφανίνις γεννήθηκε στην Άρτα το 1803, από τον Ιωάννη και τη Χρυσαυγή Θεμιανό που όταν παντρεύτηκε ήταν δεκατεσσάρων ετών. Απέκτησαν επτά παιδιά: τον Ιωσήφ, τον Σπύρο, τον Δημήτρη, τον Σιλβέστρο, τη Μαρία, την Κατερίνα και την Άννα. Ο πατέρας του Ιωσήφ ήταν ένας πολύ πλούσιος έμπορος. Η οικογένεια τελικά μετακόμισε στην Πάτρα, όπου ο Στεφανίνις έμαθε την οικογενειακή επιχείρηση και μιλούσε ιταλικά.
Όταν ξέσπασε ο Ελληνικός Πόλεμος της Ανεξαρτησίας, ο Ιωσήφ αιχμαλωτίστηκε και πουλήθηκε ως σκλάβος. Οι στρατιώτες του χάρισαν τη ζωή επειδή ο πατέρας του ήταν πλούσιος έμπορος και μπορούσε να πληρώσει μεγάλα λύτρα. Τον ξυλοκόπησαν άγρια για τρεις μέρες και παρακαλούσε τους απαγωγείς του να τον θανατώσουν.Τελικά πουλήθηκε στην αγορά για εβδομήντα οκτώ δολάρια. Τον αγόρασε ένας Οθωμανός, ο Μουσταφά μπέης της Πάτρας που ήταν ο διοικητής των οθωμανικών στρατευμάτων στην περιοχή.
Μετά από πολλές περιπέτειες, βασανιστήρια και κακουχίες, ο Ιωσήφ κατάφερε να μεταναστεύσει στις Ηνωμένες Πολιτείες. Εκεί τον συμβούλευσαν να γράψει ένα βιβλίο για την περιπέτειά του ώστε να μαζέψει χρήματα για να απελευθερώσει την οικογένειά του από τη σκλαβιά. Το βιβλίο είχε τίτλο “The Personal Narrative of the Sufferings of J. Stephanini”. Γύρω στο 1829, ταξίδεψε σε όλη τη χώρα δίνοντας διαλέξεις και κερδίζοντας υποστήριξη για το βιβλίο του που προτάθηκε ιδιαίτερα από σημαντικά πρόσωπα στην Αμερική. Μέσα από το βιβλίο του Στεφανίνι, που άρχισε να κυκλοφορεί σε όλες τις Ηνωμένες Πολιτείες στις αρχές της δεκαετίας του 1830, πολλοί Αμερικανοί έμαθαν για τη φρίκη της οθωμανικής σκλαβιάς και τα βάσανα των Ελλήνων.
Μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα για τον Ιωσήφ Στεφανίνι στο λινκ https://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_Stephanini
Το εξώφυλλο από το βιβλίο του Ιωσήφ Στεφανίνι που δημοσιεύτηκε “για να του δώσει τη δυνατότητα να επιστρέψει στη χώρα του και να απελευθερώσει από τη σκλαβιά μια μεγάλη οικογένεια, (την οικογένειά του), που υποφέρει”.
