Στην οδό Σκουφά, στην καρδιά της Άρτας, βρίσκεται ένα διώροφο σπίτι που αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της αστικής αρχιτεκτονικής των αρχών του 20ού αιώνα. Με το σιδερένιο μπαλκόνι, τα συμμετρικά ανοίγματα και το μικρό δώμα στην κορυφή, το κτίριο στέκεται μέχρι σήμερα σχεδόν ανέπαφο, διατηρώντας τη μορφή που είχε όταν χτίστηκε.
Ο πρώτος ιδιοκτήτης – ένας μεγαλοτσέλιγκας από τους Μελισσουργούς
Η προφορική παράδοση των Μελισσουργών, επιβεβαιωμένη από υπερήλικα κάτοικο του χωριού, αναφέρει ότι το σπίτι οικοδομήθηκε από τον Αναγνώστη Κολιοπαππά*, μεγαλοτσέλιγκα με σημαντική οικονομική δύναμη. Οι Κολιοπαππάδες αποτελούσαν έναν από τους ισχυρούς κλάδους των Μελισσουργών, με παρουσία ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα τόσο στο χωριό όσο και στην Άρτα.
Η παρουσία στην πόλη δεν ήταν ασυνήθιστη: πολλοί τσελιγκάδες της περιοχής διατηρούσαν στάνες και κοπάδια στις πεδινές εκτάσεις γύρω από τον Άραχθο, ενώ ταυτόχρονα είχαν εμπορικές δραστηριότητες στην αγορά της Άρτας. Για τον λόγο αυτό, επέλεγαν συχνά να αποκτήσουν και αστική κατοικία στην πόλη. Το σπίτι διαθέτει μεγάλα υπόγεια, όπως συνηθιζόταν σε οικήματα τσελιγκάδων που δραστηριοποιούνταν στην αγορά. Είναι πολύ πιθανό τα υπόγεια αυτά να χρησιμοποιούνταν για αποθήκευση γαλακτοκομικών προϊόντων προς πώληση — βούτυρο, τυριά, μυζήθρες και άλλα προϊόντα των κοπαδιών, τα οποία οι τσελιγκάδες προμήθευαν στους εμπόρους της πόλης.
*Το Κολιοπαππας είναι συντομογραφία του Νικολιό Παππάς. Άρα ο Αναγνώστης Νικολάου Παππάς είναι ο Αναγνώστης Κολιοπαππάς.
Το δώμα: λειτουργικό, όχι διακοσμητικό
Το πιο ξεχωριστό στοιχείο του σπιτιού είναι το μικρό δώμα που υψώνεται πάνω από τον όροφο. Δεν πρόκειται για διακοσμητική προσθήκη, αλλά για έναν χώρο απόλυτα λειτουργικό καθώς :
- επέτρεπε την εποπτεία της περιοχής,
- προσέφερε φως και αερισμό,
- και –σύμφωνα με την παράδοση– χρησίμευε στον Αναγνώστη Κολιοπαππά για να παρακολουθεί με κυάλι τα κοπάδια του που έβοσκαν απέναντι από τον ποταμό.
Ανάλογα δώματα συναντώνται και σε άλλα κτήρια της ίδιας περιόδου (π.χ. στο πρώην αρχοντικό Ζάρα), γεγονός που δείχνει ότι αποτέλεσαν έναν ιδιαίτερο τύπο τοπικού εκλεκτικισμού.
Η χρονολόγηση του κτηρίου
Η μορφολογία του σπιτιού –η λιτή νεοκλασική γραμμή, τα οριζόντια γείσα, ο τύπος των κιγκλιδωμάτων και η διάταξη των ανοιγμάτων– δείχνει ότι πρέπει να χτίστηκε μεταξύ 1900 και 1925, πιθανότατα την περίοδο 1910–1920, όταν η οδός Σκουφά αναπτύχθηκε έντονα με νέα αστικά σπίτια και καταστήματα.
Η σχέση με το σχολείο των Μελισσουργών (1883–1884)
Η οικογένεια Κολιοπαππά συνδέεται επίσης με την ανοικοδόμηση του Διδακτηρίου Μελισσουργών, ενός έργου μεγάλης σημασίας για το χωριό. Η κατασκευή του σχολείου πραγματοποιήθηκε το 1883–1884 και απαιτούσε σημαντικούς οικονομικούς πόρους και προσωπική εργασία.
Από το σχετικό ιστορικό υλικό (Π. Παπακώστας), γνωρίζουμε ότι:
- συγκεντρώθηκαν άνω των 200 χρυσών λιρών,
- εργάστηκαν τεχνίτες και μάστορες από Πράμαντα, Καλαρρύτες, Μελισσουργούς και Άρτα,
- μεταφέρθηκαν μεγάλες ποσότητες λίθων από τον Άγιο Νικόλαο,
- το κτήριο ανεγέρθηκε με επιμελημένη τοιχοποιία και ξυλοδεσιές,
- η επιγραφή φέρει το όνομα του ευεργέτη: «Δαπάνη του Αναγνώστου Ν. Παππά, 1884».
Η ταύτιση του ονόματος με τον κλάδο Κολιοπαππά θεωρείται από τους Μελισσουργιώτες ιδιαίτερα πιθανή, έστω κι αν δεν έχει ακόμη επιβεβαιωθεί με συμβολαιογραφικό υλικό. Οι πιο παλιοί θυμούνται ακόμη τα παρακάτω στιχάκια :
“Αναγνώστ’ Κολιό Παππά / Τί τα θέλεις τα λεφτά
Δώσε λίρες εκατό/ για να γίνει το σχολειό…”
Η παράδοση θέλει μάλιστα μία από τις γυναίκες της οικογένειας – πιθανόν η μικρότερη κόρη του, χήρα πλέον και χωρίς απογόνους– να είχε συμβάλει οικονομικά και η ίδια στο έργο, δίνοντας στον Αναγνώστη Παππά (ή Κολιοπαππά) το ποσό των 100 χρυσών λιρών, γεγονός που ταιριάζει με όσα γνωρίζουμε για τις γυναικείες δωρεές εκείνης της περιόδου.
Στο μεσοπόλεμο: η εβραϊκή οικογένεια Μιζάν
Στα τέλη της δεκαετίας του 1920 ή στις αρχές του ’30, το σπίτι αγοράστηκε από την εβραϊκή οικογένεια Μιζάν, μία από τις σημαντικές οικογένειες της Ισραηλιτικής Κοινότητας Άρτας. Η εποχή αυτή ήταν περίοδος ακμής για την κοινότητα, και πολλές οικογένειες εγκαθίσταντο σε κεντρικά και καλόγουστα σπίτια της πόλης.
Μετά τον πόλεμο
Η τραγωδία του 1944 άφησε την εβραϊκή κοινότητα σχεδόν χωρίς επιζώντες. Ελάχιστα μέλη της οικογένειας Μιζάν επέστρεψαν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, και όσοι γύρισαν εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα. Έτσι, στα μέσα της δεκαετίας του ’50, το σπίτι στη Σκουφά πουλήθηκε εκ νέου.
Στο σήμερα
Στη μεταπολεμική περίοδο, το σπίτι αγοράστηκε από την οικογένεια Τόδουλου, η οποία το διατηρεί μέχρι σήμερα. Παρά τις αλλαγές στη χρήση του ισογείου, η όψη του κτηρίου παραμένει σε μεγάλο βαθμό αυθεντική, αποτελώντας ένα από τα λίγα σωζόμενα δείγματα της αστικής Άρτας των αρχών του 20ού αιώνα.
Το κτήριο φέρει επάνω του τρεις ολόκληρες εποχές της πόλης:
– την ορεινή παράδοση των Τζουμέρκων,
– την αστική ανάπτυξη του Μεσοπολέμου,
– και την επίπονη ιστορία της εβραϊκής κοινότητας της Άρτας.
Η ιστορία του είναι ακόμη ανοιχτή· κάθε νέα πληροφορία, φωτογραφία ή οικογενειακό τεκμήριο μπορεί να φωτίσει ακόμη περισσότερο τη διαδρομή αυτού του ξεχωριστού σπιτιού.
