Τα χέλια του Αμβρακικού, η Μονή Κορωνησίας και ένα αυστηρό γράμμα του Πατριάρχη Ιερεμία Α΄
Ανάμεσα στις πιο παράξενες αλλά και πιο γοητευτικές ιστορίες του Αμβρακικού κόλπου υπάρχει μία που έχει γίνει σχεδόν θρύλος: η ιστορία με τα χέλια, τη Μονή Κορωνησίας και τον αφορισμό των κατοίκων της Βόνιτσας τον 16ο αιώνα.
Όπως συμβαίνει συχνά, πίσω από τον θρύλο υπάρχει ένας πυρήνας αλήθειας· κι αυτός ο πυρήνας είναι ένα πατριαρχικό γράμμα του Οικουμενικού Πατριάρχη Ιερεμία Α΄, γραμμένο το 1530, την ίδια εποχή που ο Πατριάρχης βρισκόταν στην Άρτα και τέλεσε αγιασμό στην Παρηγορήτισσα.
Το κείμενο εντόπισε και δημοσίευσε το 1937 ο μεγάλος ιστορικός Δ. Ζακυθηνός. Πρόκειται για ένα αυθεντικό, αυστηρό γράμμα που απευθύνεται:
«Πρός τόν θεοφιλέστατον ἐπίσκοπον Βονδίτζης, τούς ἐντιμοτάτους κληρικούς καί τούς καλλιστεύοντας χριστιανούς τῆς πόλεως.»
Ας δούμε τι πραγματικά συνέβη.
🏝️ Η Μονή Κορωνησίας και τα βιβάρια της
Η Μονή Κορωνησίας (ή Κορακονησίας), χτισμένη στο νησί της Κορωνησίας μέσα στον Αμβρακικό, ήταν από τον Μεσαίωνα μέχρι και τον 18ο αιώνα ένα από τα ισχυρότερα μοναστήρια της περιοχής.
Η δύναμή της βασιζόταν σε μεγάλη ακίνητη περιουσία:
- νησάκια (Κέφαλος, Λίσα κ.ά.),
- χωριά και κτήματα,
- ιχθυοτροφεία (ιβάρια) στον Αμβρακικό.
Τα ιβάρια αυτά —ειδικά τα ιβάρια χελιών— αναφέρονται στο πατριαρχικό γράμμα με μια χαρακτηριστική λέξη:
«χελοκοφινοβίβαρα»
δηλαδή ιχθυοτροφεία για χέλια, με καλάθια-παγίδες (κόφινους).
Τα χέλια του Αμβρακικού ήταν πολύτιμος πόρος· για τις μονές, ήταν συχνά η κύρια πηγή εισοδήματος.
⚠️ Το πρόβλημα: κάποιοι «τάχα χριστιανοί» της Βόνιτσας
Στο γράμμα του, ο Ιερεμίας Α΄ μεταφέρει τις διαμαρτυρίες του πρώην μητροπολίτη Ιωαννίνων Γενναδίου και των μοναχών της Κορωνησίας:
- κάποιοι κάτοικοι της Βόνιτσας,
- «ἐπαπειλῶνται» (απειλούν)
- ότι θα επιβάλουν «τέλος αυθεντικόν» στα χελοκοφινοβίβαρα της μονής,
- και ότι θα τα αποσπάσουν από τη δικαιοδοσία της.
Ουσιαστικά, μια ομάδα κατοίκων ή τοπικών προκρίτων προσπαθούσε:
- είτε να επιβάλει φορολογία στη μονή,
- είτε να πάρει στα χέρια της τα ιβάρια,
- είτε να εκμεταλλεύεται παράνομα την παραγωγή χελιών.
Στο γράμμα, ο Πατριάρχης χρησιμοποιεί σκληρές εκφράσεις, χαρακτηρίζοντάς τους «τάχα χριστιανούς».
Η διαμάχη, λοιπόν, δεν ήταν για «κλεμμένα χέλια» με τη στενή έννοια, όπως συχνά λέγεται σήμερα·
ήταν μια σοβαρή σύγκρουση περιουσιακών δικαιωμάτων σε έναν πλούσιο ψαρότοπο.
⚡ Η πατριαρχική αντίδραση: «…ἔχομεν αὐτούς ἀφωρισμένους…»
Στο αποκορύφωμα του γράμματος, ο Πατριάρχης Ιερεμίας Α΄ απευθύνει απειλή αφορισμού:
«Ἔχει αὐτούς ἀφωρισμένους ἡ μετριότης ἡμῶν, καί κατηραμένους καὶ ἀσυγχώρητους…»
Ο αφορισμός δεν αφορά όλη τη Βόνιτσα·
αφορά όσους επιμείνουν να βλάψουν τη μονή και να σφετεριστούν τα βιβάρια της.
Ωστόσο, στο λαϊκό φαντασιακό της περιοχής —και στη νεότερη δημοσιογραφία— η υπόθεση με τα χέλια έγινε εύκολα:
«Ο αφορισμός της Βόνιτσας επειδή έκλεβαν χέλια από τα ιβάρια της μονής Κωρονησίας.»
Η ιστορική πραγματικότητα είναι πιο ακριβής, αλλά και πιο ενδιαφέρουσα.
🌊 Γιατί αυτή η υπόθεση είναι σημαντική για την Άρτα;
Το γράμμα του Ιερεμία Α΄ χρονολογείται Ιούλιος 1530 — ακριβώς την εποχή που ο Πατριάρχης:
- βρίσκεται στην Άρτα,
- επισκέπτεται την Παρηγορήτισσα,
- και παρεμβαίνει διοικητικά στις μονές του Αμβρακικού.
Γι’ αυτό ο Ζακυθηνός συμπεραίνει με βεβαιότητα ότι το γράμμα γράφτηκε στην Άρτα.
Έτσι, τα δύο γεγονότα —ο αγιασμός στην Παρηγορήτισσα και ο αφορισμός για τα ιβάρια— δεν είναι δύο άσχετα επεισόδια·
είναι μέρη της ίδιας περιοδείας του Πατριάρχη στην Ήπειρο,
και της προσπάθειάς του να ρυθμίσει:
- περιουσίες μοναστηριών,
- θέματα δικαιοδοσίας,
- και καταπατήσεις από τοπικούς παράγοντες.
Η Άρτα του 16ου αιώνα, λοιπόν, βρίσκεται στο επίκεντρο πατριαρχικών παρεμβάσεων που αγγίζουν όλο τον Αμβρακικό.
🧭 Τι έγινε τελικά;
Δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια την έκβαση της υπόθεσης.
Οι πηγές δεν λένε αν:
- ο αφορισμός εφαρμόστηκε,
- οι κάτοικοι συμμορφώθηκαν,
- ή αν η διαμάχη κράτησε χρόνια.
Ξέρουμε, όμως, ότι η Μονή Κορωνησίας συνέχισε να λειτουργεί και να κατέχει ιβάρια επί αιώνες,
ενώ η Βόνιτσα δεν φαίνεται να υπέστη κάποια μακροχρόνια εκκλησιαστική ποινή — αυτό ανήκει περισσότερο στη σφαίρα της λαϊκής παράδοσης.
🐟 Από την ιστορία στον μύθο
Με τον καιρό, η ιστορία μετατράπηκε σε λαϊκό αφήγημα:
«Οι Βονιτσιώτες έκλεψαν τα χέλια του Πατριάρχη — και αφορίστηκαν!»
Το 2013, μάλιστα, τελέστηκε στη Βόνιτσα τελετή «άρσης του αφορισμού», με την παρουσία εκπροσώπων του Οικουμενικού Πατριαρχείου — μια πράξη περισσότερο συμβολική και λιγότερο βασισμένη σε ιστορικό γεγονός.
Η πραγματική ιστορία, ωστόσο, είναι πιο σύνθετη και πιο ανθρώπινη:
- μοναχοί που προσπαθούν να προστατεύσουν τον μόχθο τους,
- τοπικοί παράγοντες που πιέζουν να ελέγξουν έναν πλούσιο πόρο,
- ένας Πατριάρχης που ταξιδεύει στην Ήπειρο και θέλει να επιβάλει τάξη.
Κι όλα αυτά μέσα στο μοναδικό τοπίο του Αμβρακικού, όπου τα χέλια δεν ήταν απλώς φαγητό — ήταν νόμισμα, επιβίωση και εξουσία.
Στη φωτογραφία του Π. Βοκοτόπουλου “Βιβάριο στην Κορωνησία, Ιούνιος 1970” από το Λεύκωμα “ΗΠΕΙΡΟΣ”, Θεσσαλονίκη, 2011.
📚 Ενδεικτική βιβλιογραφία
Για αναγνώστες και μελετητές:
- Δημήτριος Ζακυθηνός,
«Ἀνέκδοτον γράμμα τοῦ Πατριάρχου Ἰερεμίου τοῦ Α΄ περὶ τῆς Μονῆς τῆς Κορακονησίας»,
Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 13 (1937), 192–196.
→ Η πλήρης δημοσίευση του πρωτογενούς εγγράφου. - Ιστορικές αναφορές στη Μονή Κορωνησίας, μέσα από σύγχρονες μελέτες, τοπικά αρχεία και παρουσιάσεις (Μητρόπολη Νικοπόλεως, ΕΦΑ Άρτας, τοπικά αρχειοφυλάκια).
- Σύγχρονη βιβλιογραφία και άρθρα σχετικά με τον αφορισμό της Βόνιτσας και την παράδοσή του.