Ὁ αγιασμός τῆς Παρηγορήτισσας και η εξάρτησή της από την Κάτω Παναγιά
Στην καρδιά της Άρτας, στον ναό της Παναγίας Παρηγορήτισσας, σώζεται μια μικρή αλλά ανεκτίμητη μαρτυρία: μια χειρόγραφη επιγραφή του 1530, που πέρασε απαρατήρητη για αιώνες και σήμερα αποτελεί ένα από τα πιο ζωντανά τεκμήρια της ιστορίας της πόλης.
Πάνω στο επίθημα ενός κιονοκράνου, στον γυναικωνίτη του ναού, κάποιος μοναχός του 16ου αιώνα σημείωσε με μελάνι:
«ἦλθ(εν) ἐνταῦθα ὁ παναγιώτατος πατριάρχης κ(ύ)ρ Ἱερεμίας
ἐν τῷ ζλη ἔτει μηνί Ἰουλλίῳ καί ἐποίησεν ἁγιασμόν.»
Ο λακωνικός αυτός στίχος μας λέει τρία πράγματα:
- ότι ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ιερεμίας Α΄ βρέθηκε ο ίδιος στην Άρτα,
- ότι επισκέφθηκε την Παναγία Παρηγορήτισσα,
- και ότι τον Ιούλιο του έτους ζλη΄ (7038 από κτίσεως κόσμου, δηλαδή 1530 μ.Χ.) τέλεσε μέσα στον ναό αγιασμό.
Μια μικρή πρόταση, γραμμένη ταπεινά στο πλάι, γίνεται έτσι κλειδί για να ανοίξει μια ολόκληρη σελίδα ιστορίας.
Η επιγραφή του Πατριάρχη Ιερεμία Α΄ στον γυναικωνίτη της Παναγίας Παρηγορήτισσας (Άρτα): μνεία της παρουσίας του και του αγιασμού, με χρονολογία 7038 (=1530). Φωτογραφία: ΕΦΑ Άρτας (Α. Παπαδοπούλου).
Ποιος ήταν ο Ιερεμίας Α΄;
Ο Ιερεμίας Α΄ διετέλεσε Οικουμενικός Πατριάρχης σε δύο φάσεις (1522–1524 και 1525–1546) και είναι από τις πιο σημαντικές μορφές του 16ου αιώνα για το Πατριαρχείο.
Καταγόταν από τη Ζίτσα Ιωαννίνων, γνώριζε δηλαδή από πρώτο χέρι την Ήπειρο, τις μονές και τις τοπικές ιδιαιτερότητες.
Σε μια εποχή οθωμανικής κυριαρχίας, το Πατριαρχείο καλείται να παίξει διπλό ρόλο:
- πνευματικό – να διατηρήσει την πίστη και την εκκλησιαστική συνοχή,
- αλλά και διοικητικό/οικονομικό – να προστατεύσει τις μονές, τις περιουσίες τους και να ρυθμίσει ζητήματα δικαιοδοσίας.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να δούμε την παρουσία του στην Άρτα το 1530:
όχι ως «τυπική επίσκεψη», αλλά ως μέρος μιας ευρύτερης κίνησης αναδιοργάνωσης του μοναστικού βίου στην περιοχή του Αμβρακικού.
Η Παρηγορήτισσα ως γυναικεία μονή
Ήδη από τις πηγές της οθωμανικής περιόδου η Παρηγορήτισσα μαρτυρείται ως γυναικεία μονή.
Τον πρώιμο 16ο αιώνα (την εποχή της επίσκεψης του Ιερεμία Α΄):
- λειτουργεί ως γυναικείο μοναστήρι,
- όμως βρίσκεται σε μεγάλη ένδεια και παρακμή:
- λίγες μοναχές,
- σοβαρά οικονομικά προβλήματα,
- δυσκολία συντήρησης των κτιρίων και της καθημερινής ζωής της αδελφότητας.
Ο Ιερεμίας Α΄, βλέποντας την κατάσταση, δεν περιορίζεται στον αγιασμό.
Σύμφωνα με την παράδοση και τα πατριαρχικά έγγραφα της εποχής, εκδίδει πατριαρχικό σιγίλλιο, με το οποίο:
- προσαρτά την Παρηγορήτισσα ως μετόχι
- στην Ιερά Βασιλική Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή του Γενεσίου της Θεοτόκου (Κάτω Παναγιά), επίσης στην Άρτα.
Με άλλα λόγια, η Παρηγορήτισσα τίθεται κάτω από την «ομπρέλα» μιας πιο ισχυρής και ευπορότερης μονής, της Κάτω Παναγιάς, η οποία υπαγόταν απευθείας στο Οικουμενικό Πατριαρχείο ως σταυροπηγιακή.
Έτσι:
- εξασφαλίζεται καλύτερη οικονομική και διοικητική στήριξη,
- προστατεύεται η περιουσία και η συνέχεια της Παρηγορήτισσας,
- και ενισχύεται ο δεσμός της τοπικής Εκκλησίας της Άρτας με το Φανάρι.
Ο αγιασμός που μνημονεύει η επιγραφή του 1530 δεν είναι, λοιπόν, ένα μεμονωμένο «ευχολόγιο», αλλά εντάσσεται σε αυτή τη μεγάλη κίνηση αναδιοργάνωσης.
Το σιγίλλιο του 1578 και η μαρτυρία του 1591 (τουλάχιστον μέχρι τότε που υπάρχει γραπτή αναφορά)
Οι γραπτές πηγές δεν σταματούν στον Ιερεμία Α΄.
Τον 16ο αιώνα επανέρχεται στο προσκήνιο η Παρηγορήτισσα μέσα από τα σιγίλλια (επίσημα πατριαρχικά έγγραφα) ενός άλλου πατριάρχη, του Ιερεμία Β΄ του Τρανού.
- Το 1578 η Παρηγορήτισσα μνημονεύεται σε σιγίλλιο του Ιερεμίου Β΄ ως:
- γυναικεία μονή,
- και μετόχι της Ιεράς Μονής Κάτω Παναγιάς.
- εξακολουθεί να λειτουργεί ως γυναικείο μοναστήρι,
- και παραμένει εξαρτημένη από την Κάτω Παναγιά στο πλαίσιο της πατριαρχικής δικαιοδοσίας.
- Ένα μεταγενέστερο σιγίλλιο του ίδιου πατριάρχη, του 1591, που αφορά ειδικά την Κάτω Παναγιά, αναφέρει ρητά ότι η μεγάλη αυτή σταυροπηγιακή μονή έχει προσαρτήσει ως μετόχι τη Μονή Παρηγορήτισσας.
Έτσι, η εξάρτηση της Παρηγορήτισσας από την Κάτω Παναγιά, που άρχισε με την παρέμβαση του Ιερεμία Α΄ γύρω στο 1530, «κλειδώνει» πια με δύο χωριστές γραπτές μαρτυρίες (1578 και 1591) και μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι τουλάχιστον μέχρι τότε η Παρηγορήτισσα είναι:
- γυναικεία μονή,
- μετόχι της Κάτω Παναγιάς,
- και μέρος του δικτύου των πατριαρχικών/σταυροπηγιακών μονών του Αμβρακικού.
Για τους επόμενους αιώνες οι πηγές γίνονται πιο φειδωλές.
Ξέρουμε όμως ότι με τον καιρό η μοναστηριακή κοινότητα παρακμάζει και σταδιακά σβήνει. Στα νεότερα χρόνια:
- από τη μεγάλη μονή σώζονται ο ναός, η Τράπεζα και 16 κελιά,
- τα κελιά στεγάζουν υπηρεσίες της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας,
- και ο ναός λειτουργεί στην πράξη ως μουσειακό μνημείο, με λατρευτική χρήση σε ορισμένες μεγάλες εορτές.
«Με μελάνι; Και πώς δεν σβήστηκε;» – μια εύλογη απορία
Πολλοί αναγνώστες, διαβάζοντας ότι η επιγραφή του 1530 είναι γραμμένη «με μελάνι», ίσως έχουν την απορία: Πώς γίνεται να σώζεται ακόμη, σχεδόν πεντακόσια χρόνια μετά;
Η απάντηση κρύβεται:
- στα υλικά που χρησιμοποιούσαν οι μοναχοί,
- και στη θέση όπου γράφτηκε η επιγραφή.
- Η επιγραφή δεν είναι γραμμένη με σύγχρονο μελάνι τύπου «στυλό», αλλά με το μοναστηριακό μελάνι της εποχής:
- με βάση τον άνθρακα (καπνιά, κάρβουνο κ.λπ.),
- δεμένο με φυσικές κόλλες,
- φτιαγμένο έτσι ώστε να «δαγκώνει» το κονίαμα του τοίχου.
Τέτοια μελάνια:
- χρησιμοποιούνταν συχνά και στη χάραξη/σχεδίαση τοιχογραφιών,
- είναι εξαιρετικά ανθεκτικά στον χρόνο,
- δεν οξειδώνονται εύκολα,
- και συχνά αντέχουν περισσότερο κι από ορισμένα χρώματα.
Επιπλέον η επιγραφή βρίσκεται:
- στον γυναικωνίτη,
- επάνω σε επίθημα κιονοκράνου,
- σε σημείο που δεν σοβαντίστηκε ξανά,
- δεν δέχεται τριβή,
- ούτε άμεση υγρασία ή ηλιακό φως.
Με απλά λόγια:
κανείς δεν την έσβησε, κανείς δεν την κάλυψε, και ο χρόνος δεν βρήκε τρόπο να την φθείρει σοβαρά. Έτσι, ένα στιγμιαίο σημείωμα ενός μοναχού τον Ιούλιο του 1530 μετατράπηκε σε πολύτιμο ιστορικό τεκμήριο για την Άρτα και την Παρηγορήτισσα.
Τι σημαίνει σήμερα αυτή η ιστορία για την Άρτα;
Η αφήγηση της επίσκεψης του Ιερεμία Α΄ στην Άρτα δεν είναι μια γραφική λεπτομέρεια «από τα παλιά». Είναι μια ζωντανή γέφυρα ανάμεσα:
- στη βυζαντινή δόξα της πόλης,
- στην οθωμανική περίοδο,
- και στη νεότερη ιστορία της.
Μέσα από μια ταπεινή επιγραφή:
- βλέπουμε την Παρηγορήτισσα ως γυναικεία μονή σε κρίση,
- παρακολουθούμε την παρέμβαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου για τη σωτηρία της,
- και διακρίνουμε τη θέση της Άρτας ως σημαντικού πνευματικού κέντρου της Ηπείρου και κατά τον 16ο αιώνα.
Η Παρηγορήτισσα δεν είναι μόνο ένα θαυμαστό μνημείο αρχιτεκτονικής και τέχνης.
Είναι ένα βιβλίο από πέτρα και μελάνι, όπου η ιστορία της πόλης συνεχίζει να γράφεται – και να διαβάζεται – μέχρι σήμερα.
Στη φωτογραφία ανασύνθεση της Παρηγορήτισσας με βάση το σχέδιο του Louis-François Cassas, RE 4841.48 – View of a Greek church in Arta named “pariorztza”, ανατολική όψη της Παναγίας Παρηγορήτισσας, περ. 1780.
Το σχέδιο του Γάλλου περιηγητή αποτελεί μία από τις παλαιότερες εικαστικές αποτυπώσεις του μνημείου και προσφέρει πολύτιμο ιστορικό πλαίσιο για την επιγραφή του γυναικωνίτη, η οποία μαρτυρεί την παρουσία του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ιερεμία Α΄ στην Άρτα το 1530.
📚 Ενδεικτική βιβλιογραφία για περισσότερη μελέτη
Για όποιον θέλει να διαβάσει περισσότερα:
- Βαρβάρα Ν. Παπαδοπούλου,
Επιγραφή του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ιερεμία Α΄ στον ναό Παναγίας Παρηγορήτισσας στην Άρτα,
ηλεκτρονική δημοσίευση (https://th-ink.gr/ Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας). - Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας,
Παναγία Παρηγορήτισσα (δίγλωσσο ενημερωτικό φυλλάδιο & σχετικό υλικό),
με σύντομη παρουσίαση της ιστορίας της μονής, του γυναικείου χαρακτήρα της και της εξάρτησής της από την Κάτω Παναγιά. - Ἱ. Ν. Παναγίας Παρηγορητίσσης – διαδικτυακές παρουσιάσεις (Religious Greece κ.ά.),
με αναφορές στο σιγίλλιο του Πατριάρχη Ιερεμία Β΄ (1578), όπου η μονή μνημονεύεται ως γυναικεία και μετόχι της Κάτω Παναγιάς. - Τοπικές μελέτες για την Παρηγορήτισσα (ΗΧΩ ΤΗΣ Άρτας, Δεσποτάτο, κ.ά.),
με συγκέντρωση των πατριαρχικών μαρτυριών του 16ου αιώνα και ιδιαίτερα του σιγιλλίου 1591 για την Κάτω Παναγιά, όπου αναφέρεται ρητά η Παρηγορήτισσα ως μετόχι.