Δόξες Αγήραντες του Δεσποτάτου

“….Ήταν φυσικό, ύστερα από τη φοβερή αυτή δοκιμασία, αφού οι άνθρωποι είχαν εγκαταλείψει τα σπίτια τους, τις δουλειές τους και τις περιουσίες τους, να εξαντληθούν οικονομικώς πολύ. Δεν μπορούσαν δε όσο κι αν επροσπαθούσαν, να πληρώσουν τους φόρους που ώφειλαν.

Οι κυριότεροι φόροι που πλήρωναν τότε οι γραικοί ήταν : Πρώτα το χαράτσι, κεφαλικός φόρος. Δηλαδή, κάθε ραγιάς μέχρι εξήντα ετών ηλικίας, πλήρωνε κάθε χρόνο ένα ποσό χρημάτων σαν αντισήκωμα της στρατιωτικής του υποχρεώσεως.

Ύστερα έρχονταν τα προβατονόμια, η δεκάτη και οι αβανιές. Οι αβανιές ήταν έκτακτη φορολογία που επέβαλλε ο άρχοντας τότε, όσες φορές είχε ανάγκη από χρήματα, η δε έννοια που έχει σήμερα η λέξη «αβανιά» μας δίνει να εννοήσουμε καλά τί συμφορά ήταν για τους φορολογούμενους. Οι φόροι αυτοί ήταν πολύ πιεστικοί. Δεν επιβάλλονταν σε όλους και ανάλογα με την οικονομική αντοχή καθενός. Οι προνομιούχες τάξεις δεν πλήρωναν ή πλήρωναν ελάχιστα από κείνα που έπαιρναν από τους ραγιάδες. Η είσπραξη έπειτα των φόρων γίνονταν με πολύ βάρβαρα μέσα.

Οι Αρτινοί βέβαια, ύστερα από την πανούκλα που κράτησε ενάμισυ χρόνο, δεν μπορούσαν να πληρώσουν φόρους. Ο Θανάσης όμως ήθελε χρήματα. Τους  ήξαιρε όλους για νοικοκυραίους με λίρες και δεν συγκινούτανε με αρρώστιες και τα ρέστα. Αμόλησε τα όργανά του και άρχισαν τα βασανιστήρια των κατοίκων. Ξεγύμνωνε τις γυναίκες, έκαιγε τα σπίτια τους και μ’ αναμμένο σίδερο τρυπούσε τις σάρκες των ραγιάδων για ν’ αναγκαστούν να δώσουν τον παρά.

Στις βιαιότητες αυτές ίσως να παρεκινείτο από τον Εβραίο Μπέσο, γιατί εκείνος σαν τοκογλύφος θα είχε δανεισμένα λεπτά σε πολλούς  και τώρα που άλλοι πεθαίνανε από την αρρώστεια και άλλοι έμειναν χωρίς δουλειά, κινδύνευε να χάση εκτός από τους τόκους και τα κεφάλαιά του, γι’ αυτό κοίταζε με τη δήμευση και τα βασανιστήρια να περισώσει όσα μπορούσε. Τότε όσοι είχαν λίγες οικονομίες, από φόβο τις έκρυβαν βαθειά στη γη και με τα βασανιστήρια σκοπούσαν οι Τούρκοι να τους αναγκάσουν να ξεθάψουν το χρήμα.

Οι Αρτινοί σαν είδαν και απόειδαν, σχημάτισαν μια επιτροπή από τους καλλίτερους νοικοκυραίους  και παρουσιάστηκαν στον αφέντη Θανάση για να τους κάμει καμμιά χάρη. Να τους αφήσει να δουλέψουν πρώτα ένα χρόνο κι ύστερα να πληρώσουν όλα τα οφειλόμενα.

Η επιτροπή αυτή αποτελούνταν από τον Παπά- Αναστάση, τον Νικόλα Οικονόμου, τον Γιωργούλη και τον Τσουκαλά. Η δυστυχία που τους χτυπούσε ήταν πρωτοφανής. Δεν είχαν γνωρίσει ποτέ τέτοιες μέρες με φτώχεια και βάσανα. Αλλά φαίνεται δεν κατώρθωσαν  να μαλάξουν την καρδιά του κακού τυράννου.

Τότε οι Αρτινοί, στην απελπισία τους, έκαναν ένα τόλμημα που βγήκε σε καλό. Άφησαν τα σπίτια τους και παίρνοντας τα παιδιά τους και τις γυναίκες τους έφυγαν και πήγαν να συναντήσουν τον Αλή Πασά, που τότε έκανε περιοδεία στα χωριά της Φιλιππιάδας. Πράγματι τον συνάντησαν στο χωριό Κουμτζάδες και γονάτισαν όλοι μπροστά του. Ο παπα – Αναστάσης τον προσεφώνησε πρώτος. Του περιέγραψε την άθλια κατάσταση στην οποία βρίσκονταν όλοι τους, ύστερα από την αρρώστεια και από τη φοβερώτερη μάστιγα που τους έστειλε αυτός, τον Θανάση.

Γι’ αυτό παρακάλεσαν να τους συγχωρέση που παρουσιάστηκαν όλοι μπροστά του, αλλά αν λυπόταν τον τόπο του, να τους απαλλάξη από τον Θανάση και να τους δοθεί μια ευκολία για την πληρωμή των χρεών. Διαφορετικά θα αναγκάζονταν να εγκαταλείψουν την Άρτα με τις φαμίλιες τους και θα ζητούσαν αλλού εργασία.

Ο Αλής δεν συγκινήθηκε βέβαια. Αλλά φαίνεται ότι σκέφτηκε πολιτικώτερα. Αν οι άνθρωποι αυτοί πέθαιναν στα μαρτύρια και δημεύονταν οι περιουσίες τους για να ικανοποιηθή ο τοκογλύφος Μπέσος, αυτός δεν θα είχε να ωφεληθεί τίποτε. Απεναντίας μάλιστα θα είχε ζημιά. Θα του έλειπαν τόσα παραγωγικά χέρια, τόσοι σκλάβοι, που αυτός ήξερε καλά τί μπορούσαν να του προσφέρουν. Αν τους έδινε κάποια ανακούφιση και καλλίτερη διοίκηση, θα είχε κέρδος τους φόρους που θα πλήρωναν αμέσως σαν αναλάβαιναν εκτός από τις άλλες ωφέλειες. Διέταξε λοιπόν αμέσως τη σύλληψη του κυρ – Θανάση και του Μπέσου, τους οποίους μετέφερε και φυλάκισε στα Γιάννινα.

Οι Αρτινοί γιόρτασαν το γεγονός αυτό. Οι καμπάνες των εκκλησιών κτυπούσαν σαν να ήταν Ανάσταση. Γύριζαν την εικόνα της Παναγίας με τον Μητροπολίτη μπροστά, κρατώντας λαμπάδες στα χέρια τους. Έψελναν όλοι αναστάσιμα. Τα σπίτια άνοιξαν τα παράθυρά τους και τις πόρτες που ήταν τόσο καιρό σφαλισμένα.

Ο τύραννος έπεσε.

Ο δε Αλή Πασάς για να τους ευχαριστήση περισσότερο, παράδωσε τους βοηθούς του Θανάση Μπαγιάκα και Ζαφείρη στο λαό να τους τιμωρήσουν όπως τους άξιζε. Λένε ότι τους πελέκησαν με τα μαχαίρια.

Έπειτα άνοιξε τις σιταποθήκες του ο Αλής και διελάλησε ότι λυπήθηκε τους Αρτινούς και τους αφήνει ελεύθερους να πάρουν όσο σιτάρι χρειάζονταν. Αυτό θα ήταν ένα ωραίο τέλος της ιστορίας μας αν τελειώναμε εδώ. Αλλ’ όταν οι φουκαράδες οι Αρτινοί έφαγαν και άρχισαν να εργάζονται με κάποια άνεση, ο Αλή πασάς ζήτησε διπλό το σιτάρι που έδωσε. Νέοι διωγμοί τότε, άλλοι εξευτελισμοί και βασανιστήρια.

Ο κυρ – Θανάσης, όταν πέθανε ο Αλή πασάς, αποφυλακίστηκε και κατέβηκε να κυριέψη την Άρτα με λίγους Λιάπηδες που είχε μαζί του. Δεν κατόρθωσε όμως και ύστερα από λίγα χρόνια πέθανε σε μεγάλη αθλιότητα”. [Άρθρο με ομώνυμο τίτλο του δικηγόρου Νίκου Παγουλάτου, που δημοσιεύτηκε σε εφημερίδα, στη στήλη ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ, την 1η Απριλίου 1935]

Στη φωτογραφία «’Έλληνας κοτζαμπάσης του 18ου αιώνα με την επίσημη στολή του». Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αθήνα.

“Όταν ο φοβερός Αλή Πασάς κατέστησε υποτελείς στην ηγεμονία του τον Αμβρακικό, τη Στερεά Ελλάδα, την Πελοπόννησο, την Θεσσαλία και τη Μακεδονία ακόμα, η Άρτα πέρασε πολύ άσχημες μέρες. Ο εξανδραποδισμός που έδινε κι έπαιρνε, πριν ακόμα κι από τον Αλή, επί της ηγεμονίας αυτού πήρε ένα χαρακτηρισμό περισσότερο βάρβαρο και απάνθρωπο.

Τα παιδιά των ραγιάδων δεν αρπάζονταν, για να γίνουν οι ευσταλείς Γενίτσαροι μόνον, αλλά και όταν τύχαινε να είναι ευτραφή και όμορφα, για να θεραπεύουν τις διεστραμμένες επιθυμίες των κατακτητών. Πολλές τέτοιες αρπαγές είχαν γίνει από τους Τούρκους και πολλά παιδιά στόλισαν τα χαρέμια των έκφυλων αγάδων.

Έτσι και ο Θανάσης, ο Άρτας επωνομασθείς, ο γιός ενός φτωχού εργάτη από την Άρτα, είχε την ατυχία ν’ αρπαχτή από τους ανθρώπους του Αλή και να ζήση κοντά του πολλά χρόνια. Μέσα στο βάρβαρο περιβάλλον που μεγάλωσε, αντικείμενον των κτηνώδικων πόθων του αφέντη του, δεν μπορούσε να μην αποχτήση όλα τα ελαττώματα του τυράννου του και την άλογη ομοιότητα και απανθρωπιά του.

Όταν ο Θανάσης έγινε άντρας, ως ανταμοιβή των υπηρεσιών του, διορίστηκε διοικητής της Άρτας. Το πατρικό του όνομα το είχε ξεχάσει, όπως και είχε λησμονήσει την καταγωγή του και όλους τους φυλετικούς και συγγενικούς δεσμούς του με τους Αρτινούς.

Η Άρτα την εποχή εκείνη ήκμαζε οικονομικώς. Ένα λαϊκό τραγούδι των χρόνων εκείνων λέγει: “Η Άρτα ‘ναι χρυσός μπαξές, Κλουβί με πέντε αηδόνια…”

Ο κάμπος της είχε πλούσια βλάστησι, χάρις στον Άραχθο. Οι Αρτινοί, όπως και όλοι οι ραγιάδες, ήταν  τα παραγωγικά χέρια της Τουρκίας. Αυτοί ήταν γεωργοί, αμπελουργοί, κτηνοτρόφοι, τεχνίτες. Οι δε Τούρκοι ήταν αφεντάδες και στρατιωτικοί. Περνούσαν τον καιρό τους γυμναζόμενοι στα όπλα και σταυροπόδι στον καφενέ ρουφώντας μακαρίως τον ναργιλέ τους.

Ο Θανάσης εγκαταστάθηκε στο σεράγι του, κοντά στο Μοχούστι. Είχε για οικονομικό του σύμβουλο τον εβραίο Μπέσο και βοηθούς τους εμπίστους, έναν Γιάννη Μπαγιάκα και το γυιό ενός παπά- Ζαφείρη ονόματι.

Είναι παρατηρημένο ότι όταν κυβερνάει η τυραννία, οι κυβερνούμενοι, ανάλογα με το χαρακτήρα τους ή θα σκύψουν το κεφάλι και θα δεχτούν υπομονητικά όλα τα χτυπήματα, ή θα επαναστατήσουν και θα πάρουν τα βουνά ή τέλος, θα γίνουν κόλακες των τυράννων. Οι τελευταίοι αυτοί είναι οι περισσότερο επικίνδυνοι. Η ανθρωπότης όσα δεινά υπέστη από τους τυράννους, κατά περισσότερο λόγο τα οφείλει στους κόλακες αυτούς συμβούλους τους.

Έτσι λοιπόν, ο αισχρός και ωμός Θανάσης, υπό την επίδρασι του τοκογλύφου εβραίου Μπέσου και των δυο μυστικοσυμβούλων του, διοίκησε την Άρτα, έχοντας  ως πρότυπο τη διοίκηση του Αλή Πασά. Σκότωνε και φυλάκιζε κοσμάκη, δήμευε περιουσίες και ατίμαζε γυναίκες. Ο λαός βογγούσε κάτου από την κτηνωδία του.

Τότε ακριβώς, έπεσε στην Άρτα και η φοβερή αρρώστια, η πανούκλα. Ο κοσμάκης πέθαινε αράδα. Το κακό απλώνονταν από άκρη σε άκρη. Έφευγαν οι άνθρωποι από τα σπίτια τους, γυρεύοντας προστασία στα μοναστήρια και στις εκκλησίες. Γέμισε η Κάτω Παναγιά και το Θεοτοκιό αρρώστους, γέμισαν οι περίβολοι όλων των εκκλησιών. Τρεις χιλιάδες  ψυχές, λένε, πως θέρισε η αρρώστεια.

Αυτή η συμφορά που μπορούσε , αν όχι να συγκινήση, να φοβίσει τουλάχιστον το θνητό διοικητή της Άρτας, απεναντίας τον εξαγρίωσε ώστε να βοηθήση το θανατικό. Μάζεψε γερούς κι αρρώστους μαζί, εκατό περίπου οικογένειες και τους έρριξε μέσα στη μάντρα της Αγίας Οδηγητρίας. Εκεί τους παράτησε χωρίς περίθαλψη, νηστικούς και διψασμένους. Τα βογγητά και οι θρήνοι γέμιζαν τον αέρα, μαζί με την αποπνικτική βρώμα που έβγαινε από τα άταφα πτώματα. Όπως ήταν επόμενο, από τις εκατό οικογένειες δεν επέζησε κανένας. Όλοι πέθαναν φριχτά μέσα στην ακαθαρσία και την εγκατάλειψι. Αλλά εκτός απ’ αυτούς, η αρρώστια θέριζε την πόλη επί δεκατέσσερους μήνες…….” (συνεχίζεται) [Άρθρο με ομώνυμο τίτλο, του δικηγόρου Νίκου Παγουλάτου, που δημοσιεύτηκε σε εφημερίδα, στη στήλη ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ, την 1η Απριλίου 1935]

Στη φωτογραφία το σεράγι του Αλή Πασά στην Άρτα σε σκίτσο του  Charles Robert Cockerell το 1813 –  Palace of the Vizier, Arta – Samuel Pepys Cockerell (ed.), ‘Travels in Southern Europe and the Levant, 1810-1817. The Journal of C. R. Cockerell, R.A.’ (1903, Reprinted 1999) (Πηγή : https://www.britishmuseum.org/)