Η εμποροπανήγυρη της Άρτας, γνωστή με το χαρακτηριστικό όνομα «Κατσικοπάζαρο», υπήρξε θεσμός με κεντρική σημασία για την οικονομική και κοινωνική ζωή της περιοχής. Δεν επρόκειτο απλώς για τόπο εμπορίου κατσικιών, αλλά για έναν πολύπλευρο χώρο όπου συνυπήρχαν η αγοραπωλησία, το εμπόριο, η κοινωνική συναναστροφή και η αναψυχή των κατοίκων και των ταξιδιωτών. Οι μαρτυρίες του Πουκεβίλ και του Αραβαντινού επιβεβαιώνουν ότι το «Κατσικοπάζαρο» λειτούργησε ταυτόχρονα ως πανηγύρι και ως σταθμός καραβανιού, γεγονός που υποδηλώνει την ύπαρξη μεγάλου καραβάν-σεράι στην ίδια περιοχή. Εκεί κατέλυαν οι έμποροι και οι οδοιπόροι που κινούνταν στον κεντρικό άξονα Ιωαννίνων–Άρτας, έναν δρόμο με ιδιαίτερη στρατηγική σημασία για την επικοινωνία και το εμπόριο της Ηπείρου. Στο σημείο αυτό αποκτά ιδιαίτερη αξία η αυθεντική μαρτυρία του Félix de Beaujour στο Voyage militaire (Παρίσι 1829), ο οποίος καταγράφει με λεπτομέρεια τη διαδρομή Άρτας–Ιωαννίνων. Ο Félix de Beaujour (1765–1836) δεν ήταν απλώς περιηγητής· υπήρξε Γάλλος διπλωμάτης και πρόξενος στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, με έντονο ενδιαφέρον για τα πολιτικά και εμπορικά δίκτυα της Ανατολικής Μεσογείου. Η ιδιότητά του αυτή προσδίδει ιδιαίτερη βαρύτητα στη μαρτυρία του, καθώς δεν πρόκειται για μια τυχαία ταξιδιωτική εντύπωση, αλλά για τεκμηρίωση από έναν έμπειρο παρατηρητή που είχε επίσημη αποστολή. Γράφει χαρακτηριστικά :”«……Όμως αυτοί οι δύο δρόμοι είναι πολύ δύσβατοι τον χειμώνα (εννοεί τους δρόμους μέσω Καλαρρυτών), και προτιμάται ο άμεσος δρόμος από την Άρτα προς τα Γιάννενα, μέσα από τα βουνά της Κασσιόπης, η πιο συχνά χρησιμοποιούμενη γραμμή επικοινωνίας ανάμεσα στις δύο αυτές πόλεις της Ηπείρου.
Αυτός ο τελευταίος δρόμος διασχίζει τον ποταμό βγαίνοντας από την Άρτα μέσω μιας πέτρινης γέφυρας, της οποίας το μεσαίο τόξο, κτισμένο σε οξυκόρυφο σχήμα, έχει ύψος 80 πόδια. Ακολουθώντας το πόδι των βουνών που περιβάλλουν την πεδιάδα στα βόρεια, οδηγεί μέσω του χωριού Μαράτι και του χωριού Χανόπουλο στο χάνι του Κατσικοπάζαρου, το οποίο βρίσκεται στην είσοδο αυτών των βουνών, σε ένα χλοερό πλάτωμα, όπου κάθε χρόνο γίνεται μια ξακουστή εμποροπανήγυρη. Το χάνι αυτό προσφέρει καλή θέση διέλευσης, επειδή βρίσκεται στην έξοδο των βουνών, στην αρχή της όμορφης πεδιάδας του Χάζι, η οποία εκτείνεται από τον ποταμό της Άρτας μέχρι τον ποταμό του Λούρου και συνορεύει με τον Αμβρακικό κόλπο……. Η πεδιάδα είναι μία από τις πιο εύφορες της Ελλάδας, φημισμένη τόσο για τον πλούτο όσο και για την ποικιλία των προϊόντων της. Είναι όλη σπαρμένη με μικρά χωριά που υψώνονται μέσα σε αυτή την χαμηλή και βαλτώδη πεδιάδα, σαν νησιά μέσα στη θάλασσα….
Ο δρόμος προς τα Γιάννενα χωρίζεται στο χάνι του Κατσικοπάζαρου σε δύο κλάδους: ο ένας κατευθύνεται προς τον βορρά και ανεβαίνει μέσω των χωριών Κουμζιάδες και Μουγλιανά προς το χάνι των Πέντε Πηγαδιών, πάνω σε ένα οροπέδιο που αποτελεί το κλειδί όλων των γύρω θέσεων· από εκεί ανηφορίζει μέσω του χωριού Κυριακή στην κορυφογραμμή των βουνών της Κασσιόπης προς το χάνι του Αγίου Δημητρίου, για να κατέβει μέσω του χωριού Άρδος και εκείνου του Κατσικά, στο οροπέδιο των Ιωαννίνων. Ο άλλος κλάδος, στρεφόμενος περισσότερο προς δυσμάς, περνά από το χωριό Στρεβίνα για να συναντήσει τον Λούρο στη γέφυρα που λέγεται Πάσαινα….».
Το «Κατσικοπάζαρο» επομένως, αυτή η ξακουστή εμποροπανήγυρη, γινόταν στο πλάτωμα στην είσοδο των βουνών μετά το Χανόπουλο, το δε χάνι, όπως επισημαίνει ο Beaujour, είχε στρατηγική θέση διέλευσης, αφού βρισκόταν στο σημείο εξόδου των βουνών, στην αρχή της πεδιάδας του Χάζι (ή Κάμπου) της Άρτας, που εκτεινόταν από τον ποταμό της Άρτας (Άραχθο) έως τον Λούρο και κατέληγε στον Αμβρακικό. Η μαρτυρία αυτή είναι ιδιαίτερης σημασίας: αφενός διότι αποτελεί μια ιστορικά καταγεγραμμένη αναφορά για το ακριβές σημείο που γίνονταν η εμποροπανήγυρη, αφετέρου επειδή επιβεβαιώνει βιβλιογραφικά και τη θέση μεγάλου καραβάν-σεράι στην ίδια περιοχή, πιθανότατα εκείνου που μνημονεύει ο Εβλιγιά Τσελεμπή τον 17ο αιώνα στη διαδρομή Άρτα – Γιάννενα: «Το χάνι «Καπού Αγά». Είναι ένα μεγάλο χάνι με 50 τζάκια, με σκεπή από κεραμίδια και είναι κτήμα του άλλοτε βεζίρη της Αιγύπτου Χαδούμ Αβδούλ Ραχμάν Πασά……..Τρεις ώρες πέρα από τούτο το χάνι, προς βορρά, υπάρχουν μέρη πολύ επικίνδυνα. Προχωρώντας περνάμε τα Πέντε Πηγάδια και επί ώρα […] με φόβο και με κίνδυνο φτάνουμε σε μέρη με αμπέλια και κήπους. Τέλος φτάνουμε στον κάμπο των Ιωαννίνων…» (Καρρά, 2024).
4.2.Το χάνι του Καρβασαρά και η τοπωνυμία της περιοχής
Η μαρτυρία του Beaujour συμπληρώνεται από τρία ακόμη πρωτογενή τεκμήρια της ίδιας διαδρομής. Πρώτον, ο William Haygarth, τον Αύγουστο του 1810, σχεδιάζει ένα φύλλο με τίτλο «View of Karavassara in Epirus, between Arta & Yannina» και ένα δεύτερο φύλλο με τίτλο «View in Epirus between Arta & Yannina» και εντελώς διαφορετικό ανάγλυφο, επιβεβαιώνοντας ότι η στάση–χάνι «Καρβασαράς» ανήκει όντως στο ενδιάμεσο σκέλος Άρτας–Ιωαννίνων. Δεύτερον, ο William Martin Leake (1835) στο ταξίδι του στην Ήπειρο το 1809 – 1810, καταγράφει τη γραμμή Άρτα → (κάτω από) Μουλιανά → Πέντε Πηγάδια → Άγ. Δημήτριος → οροπέδιο Ιωαννίνων, μνημονεύοντας «ερείπιο χανιού κάτω από τα Μουλιανά» και αμέσως μετά το χάνι των Πέντε Πηγαδιών. Τρίτον, ο Henry Holland (1815) αναφέρει ρητά ότι στα Μουλιανά δεν υπήρχε χάνι αλλά ένα σεράγι του Αλή πασά, όπως και σε άλλες κομβικές θέσεις της επικράτειάς του (Σαλαώρα, Άρτα, Πάργα κ.ά.), τα οποία χρησιμοποιούσε για διαμονή και υποδοχή επισήμων. Στο εικονογραφικό τέλος του 19ου αιώνα, η ύπαρξη χανιού με το όνομα «Καρβασαράς» τεκμηριώνεται και από τη λιθογραφία του George de la Poer Beresford με τη λεζάντα “Khan at Caravasera”. (1855), που δείχνει το κτίσμα ήδη σε ερειπιώδη μορφή.
Η τοπωνυμική αυτή χρήση αποτυπώνεται και σε ελληνική πηγή: ο Σεραφείμ Βυζάντιος μνημονεύει τον «Καρβασαρά» ως ευρύτερο γεωγραφικό διαμέρισμα δυτικά του Ξηροβουνίου, με συστάδα χωριών που υπάγονται σε αυτόν∙ ένδειξη ότι η ονομασία του μεγάλου χανιού μεταφέρθηκε και καθιερώθηκε για να δηλώσει ολόκληρη την περιοχή. Έτσι, σε συνδυασμό με τον Beaujour, είναι εύλογο να θεωρηθεί ότι η περιοχή έλαβε το όνομά της από το κομβικό χάνι στην είσοδο των βουνών (χώρο του Κατσικοπάζαρου), ενώ το σεράι των Μουλιανών αποτελούσε διαφορετικής φύσεως εγκατάσταση της εξουσίας του Αλή πασά.” (Πηγή : Οι Εμποροπανηγύρεις της Άρτας, Α. Καρρά, Σεπτέμβριος 2025)
Στη φωτογραφία “Χαρακτικό με το τοπίο της τοποθεσίας του Καραβάν – σεράι, ανάμεσα στην Άρτα και τα Γιάννενα του W. Haygarth, Αύγουστος 1810 – Landscape at the location of Karavan Serai, between Arta and Ioannina. August 1810. (Alternative Title: View of Karavassara in Epirus, between Arta & Yannina. August 1810. [HAYGARTH, William. Collection of 120 original sketches of Greek landscape made in 1810-1811.] Πηγή : The Gennadius Library – The American School of Classical Studies at Athens
