Η οικονομική πραγματικότητα του σημερινού Τετρακώμου τον 16ο αιώνα
Οι οθωμανικές απογραφές δεν ήταν μόνο δημοτολόγια· ήταν κυρίως φορολογικά κατάστιχα.
Κατέγραφαν με μεγάλη λεπτομέρεια κάθε πηγή εισοδήματος της κοινότητας και κάθε υποχρέωση των κατοίκων.
Πριν παρουσιαστούν οι φόροι της Μύαρης, είναι απαραίτητο ένα σύντομο λεξιλόγιο για όρους που σήμερα είναι άγνωστοι στους περισσότερους.
Επεξηγηματικό Λεξιλόγιο Οθωμανικών Φορολογικών Όρων
Τιμάρι (timar) – Γαιοκτησία που παραχωρούνταν σε σπαχή (ιππέα) με αντάλλαγμα στρατιωτικές υπηρεσίες. Τα έσοδα του τιμαρίου προέρχονταν από τη φορολόγηση των χωριών που του είχαν αποδοθεί.
Neferen – Στρατεύσιμοι ενήλικοι άνδρες της κοινότητας. Προκύπτουν από το σύνολο νοικοκυραίων και άγαμων.
Άγαμοι – Άνδρες άνω των 15 ετών χωρίς δικό τους νοικοκυριό – φορολογούνται ξεχωριστά.
Άχρηστοι / νάνοι (ispenc) – Υποτιμητικός όρος για χριστιανούς φορολογούμενους που κατανάλωναν χοιρινό.
Αποτελεί βασικό φόρο επί του χοιρινού.
«Καινοτομία» (φόρος χοιρινών) – Πρόσθετος φόρος για την ίδια πράξη (κατανάλωση χοιρινού), επειδή θεωρούνταν παράβαση του ισλαμικού κανόνα.
Δηλαδή διπλή φορολογία για το ίδιο προϊόν.
Φόρος αγριόχορτου / λιβαδιού – Φόρος για τη χρήση βοσκοτόπων, λιβαδιών και φυσικής βλάστησης.
Φόρος δάσους – Φόρος για την εκμετάλλευση δασών (ξύλα, βόσκηση, ρητίνη κ.λπ.).
Φόρος πουλερικών – Ετήσιος φόρος για τα οικόσιτα πουλερικά της κοινότητας.
Φόρος διαβιώσεως (resm-i hayat) – Βασικός προσωπικός φόρος των μη μουσουλμάνων.
Φόρος στεφάνων (resm-i arusane) – Φόρος που καταβαλλόταν κατά τον γάμο.
Φόρος υποταγής (cizye) – Υποχρεωτικός φόρος των χριστιανών υπηκόων του κράτους.
Καρδάρα – Μονάδα μέτρησης σιτηρών (περίπου 50–60 κιλά).
Νερόμυλοι – Φορολογούμενες παραγωγικές εγκαταστάσεις. Η φορολόγηση εξαρτάται από τη χρήση και τα έσοδά τους.
Α. Φορολογία της Μύαρης το 1564
Η απογραφή του 1564 αποτυπώνει μια κοινότητα που βρίσκεται ήδη κάτω από βαρύ φορολογικό καθεστώς.
Αναλυτικά:
- Φόρος χοιρινού («άχρηστοι/νάνοι»): 1550 άσπρα
- Φόρος αγριόχορτου και λιβαδιού: 210 άσπρα
- Σιτάρι (2 καρδάρες): 262 άσπρα
- Μικτό σιτάρι (2 καρδάρες): 120 άσπρα
- Φόρος πουλερικών: 35 άσπρα
- Νερόμυλοι (2): 30 άσπρα
Σύνολο προσόδων: 2.267 άσπρα
Β. Φορολογία της Μύαρης το 1583
Δεκαεννέα χρόνια αργότερα, το ίδιο χωριό αποδίδει πλέον σημαντικά υψηλότερο φόρο.
Αναλυτικά:
- Φόρος χοιρινού («νάνοι»): 950 άσπρα
- «Καινοτομία» στον φόρο χοιρινού (πρόσθετος): 17 άσπρα
- Φόρος αγριόχορτου: 180 άσπρα
- Σιτάρι (6 καρδάρες): 786 άσπρα
- Μικτό σιτάρι (8 καρδάρες): 720 άσπρα
- Φόρος κηπευτικών: 60 άσπρα
- Φόρος δάσους: 60 άσπρα
- Φόρος πουλερικών: 60 άσπρα
- Νερόμυλοι: 30 άσπρα
- Φόρος διαβιώσεως, φόρος στεφάνων & φόρος υποταγής: 137 άσπρα
Σύνολο φόρων: 3.000 άσπρα
Γ. Σχολιασμός – Τι δείχνουν οι φόροι
1. Σημαντική αύξηση (περίπου 30–40%)
Από 2.267 άσπρα το 1564 σε 3.000 άσπρα το 1583.
Η οθωμανική διοίκηση καταγράφει πλέον περισσότερες πηγές εσόδων και φορολογεί με μεγαλύτερη λεπτομέρεια.
2. Διπλή φορολογία στο χοιρινό
Και τα δύο τεφτέρια καταγράφουν:
- τον βασικό φόρο χοιρινού («νάνοι»), και
- τον πρόσθετο φόρο («καινοτομία»).
Το χοιρινό, αν και παραδοσιακή τροφή στα Τζουμέρκα, θεωρείται «απαγορευμένο» από το ισλαμικό δίκαιο· οι χριστιανοί τιμωρούνται φορολογικά γι’ αυτό.
3. Φορολόγηση κάθε μορφής παραγωγής
Σιτηρά, αγριόχορτο, δάσος, κηπευτικά, πουλερικά, νερόμυλοι — όλα υπόκεινται σε φόρους.
Τίποτα δεν μένει εκτός.
4. Φόροι που αγγίζουν την ίδια τη ζωή
Στο 1583 φορολογούνται ακόμη και:
- η διαβίωση (resm-i hayat),
- ο γάμος (resm-i arusane),
- η ιδιότητα του χριστιανού υπηκόου (cizye).
Ο άνθρωπος φορολογείται από τη γέννηση μέχρι τον γάμο.
5. Ερμηνεία της αυξημένης καταγραφής σιτηρών
Η αύξηση από 2+2 καρδάρες (1564) σε 6+8 (1583) δεν σημαίνει τεράστια αγροτική επέκταση·
δείχνει μάλλον αυστηρότερη καταγραφή από την οθωμανική διοίκηση.
Αν και δεν εμφανίζεται ξεχωριστός φόρος για τα ζώα, η κτηνοτροφία δεν ήταν αφορολόγητη. Οι Οθωμανοί φορολογούσαν έμμεσα τα κοπάδια μέσω του φόρου λιβαδιού και δάσους – δηλαδή τις βοσκές – ενώ τα πουλερικά φορολογούνταν ξεχωριστά επειδή ήταν σταθερά, ευκολότερα καταμετρήσιμα και παρόντα σε κάθε νοικοκυριό.
Δ. Σύγκριση των δύο απογραφών
| Έτος | Σύνολο φόρων | Μεταβολή | Σημαντικές παρατηρήσεις |
|---|---|---|---|
| 1564 | 2.267 άσπρα | — | Βαρύς φόρος χοιρινού, βασικοί φόροι παραγωγής |
| 1583 | 3.000 άσπρα | +733 άσπρα | Νέοι φόροι, περισσότερη λεπτομέρεια, αυστηρή καταγραφή |
Ε. Συμπέρασμα
Οι φορολογικές απογραφές του 1564 και του 1583 αποκαλύπτουν μια μικρή ορεινή κοινότητα που ζούσε κάτω από ένα εξαιρετικά βαρύ και πολυεπίπεδο σύστημα φόρων. Το οθωμανικό κράτος επέβαλλε επιβαρύνσεις σχεδόν σε κάθε πτυχή της παραγωγής — από τα σιτηρά, τους βοσκότοπους, τα δάση και τα πουλερικά μέχρι και τη λειτουργία των νερόμυλων. Παράλληλα, χρησιμοποιούσε τη θρησκευτική διαφοροποίηση ως πρόσθετη πηγή εσόδων, με διπλή φορολόγηση του χοιρινού και με τον υποχρεωτικό φόρο υποταγής των χριστιανών. Στο τέλος του 16ου αιώνα η φορολόγηση γίνεται ακόμη αυστηρότερη, επεκτεινόμενη στις κοινωνικές πράξεις και στην ίδια τη διαβίωση, αυξάνοντας συνολικά το βάρος κατά περίπου 30–40%.
Μέσα σε αυτό το πιεστικό περιβάλλον, η Μύαρη επιδεικνύει αξιοσημείωτη αντοχή: συνεχίζει να παράγει, να οργανώνει τη ζωή της και να διατηρεί την κοινωνική της συνοχή. Το αυξημένο φορολογικό βάρος δεν διαλύει την κοινότητα· αντιθέτως, αναδεικνύει την ικανότητά της να προσαρμόζεται, να αυτοσυντηρείται και να επιβιώνει, αφήνοντας ένα αποτύπωμα ανθεκτικότητας που φτάνει ως τις μέρες μας.
Στη φωτογραφία “Ο νερόμυλος στα Θεοδωραΐικα: από τα σημαντικότερα εργαστήρια του χωριού, όπου για αιώνες αλέθονταν τα σιτηρά των κατοίκων.” (Πηγή φωτογραφίας : ΜΗΓΕΡΗ & ΜΗΓΕΡΙΤΕΣ, Χρυσόστομος Μποκογιάννης, Άρτα, 2010)
