Η οθωμανική εξουσία, που χαρακτηρίζεται από τον έντονα συγκεντρωτικό της χαρακτήρα, βασίστηκε ιδιαίτερα στο θεσμό των βακουφιού. Πρόκειται για ένα μουσουλμανικό θεσμό. Ο ιδρυτής του βακουφιού ήταν υπεύθυνος να προικίσει μία ιδιοκτησία από τα έσοδα ενοικίων (γης ή καταστημάτων), αποποιούμενος ο ίδιος την κυριότητά του. Θεωρείτο ότι αν και δεν είχε πλέον την κυριότητα της ιδιοκτησίας ή των κληροδοτημάτων της, θα ανταμειβόταν στην άλλη ζωή. Επιπρόσθετα, οι τότε αλλά και οι μετέπειτα γενιές θα ευλογούσαν τον ευεργέτη τους. Πολλές φορές το παράδειγμα έδινε ο ίδιος ο σουλτάνος με την προίκιση οικοδομημάτων, οπότε και ίδρυε ένα βακούφι, συμβάλλοντας έτσι στην αστική ανανέωση.
Αν και βακούφι μπορούσε να συστήσει ο οποιοσδήποτε ενήλικος μουσουλμάνος, άνδρας ή γυναίκα, για προφανείς λόγους στην ίδρυση βακουφιών πρωτοστατούσαν η οθωμανική δυναστεία και οι υψηλοί κρατικοί αξιωματούχοι.
• Προϋπόθεση για την ίδρυση ενός βακουφιού είναι η δεσμευόμενη πηγή εισοδήματος να αποτελεί πλήρη ιδιοκτησία του αφιερωτή (μπορεί να διατεθεί μέχρι το 1/3 της περιουσίας). Από τη στιγμή της αφιέρωσης η ιδιοκτησία περνά στο Θεό.
• Κατά τη στιγμή της αφιέρωσης συντάσσεται ειδικό έγγραφο (βακφιγιέ), όπου αναγράφονται λεπτομερώς οι πόροι του βακουφιού, το προβλεπόμενο εισόδημα, ο τρόπος διαχείρισης, το ύψος των μισθών των διαχειριστών κλπ.
• Τη διαχείριση ασκούσε ο διαχειριστής (μουτεβελλής). Στα μεγάλα βακούφια υπήρχαν επίσης ταμίας και επόπτης. Την εποπτεία της λειτουργίας και τον εν γένει διαχειριστικό έλεγχο ασκούσε ο καδής ή ειδικά ορισμένος επιθεωρητής.
Δυνατότητα μετατροπής σε βακούφι είχαν:
• σπίτια και κάθε είδους κτίρια,
• αστικά οικόπεδα,
• κήποι (λαχανικών ή με οπωροφόρα δένδρα),
• αμπέλια, ελαιώνες κ.τ.ό. (αρκεί να μην είχαν δημιουργηθεί σε πρώην αγροτική γη).
Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων κτιριακών συγκροτημάτων και δραστηριοτήτων ήταν:
• Ιμαρέτια: συγκροτήματα που στέγαζαν ευαγείς ή φιλανθρωπικές δραστηριότητες (τζαμί, μεντρεσές, νοσοκομείο, ξενώνας, κουζίνα για τους φτωχούς, λουτρό), μαζί με τα εμπορικά ή/και βιοτεχνικά κτίρια που πρόσφεραν τους πόρους για την συντήρηση αυτών των δραστηριοτήτων ή άλλων κοινωφελών έργων (κρήνες, δεξαμενές, υδραγωγεία, δρόμοι, γέφυρες κλπ.).
• Χάνια (ξενώνες ή/και συγκροτήματα που στέγαζαν μαγαζιά και εργαστήρια, καραβάν σεράγια (πανδοχεία για την εξυπηρέτηση εμπορικών καραβανιών), μπεζεστένια (σκεπαστές αγορές).
• Ζαβιγιέδες: μοναστηριακού τύπου συγκροτήματα στην ύπαιθρο, που συνδύαζαν τις θρησκευτικές λειτουργίες με την εξυπηρέτηση των ταξιδιωτών.
Για τα βακούφια εντός της Άρτας και της αγροτικής περιφέρειάς της, πληροφορίες δίνει έγγραφο του Νομάρχη Άρτας προς το υπουργείο Εσωτερικών του 1884 με το οποίο και ενόψει της εφαρμογής νόμου για τη διαχείριση της βακουφικής περιουσίας στην Ελλάδα (Νόμος ΑΡΠΓ΄ της 17ης Απριλίου 1884) στέλνεται κατάλογος των βακουφιών του Δήμου Αρταίων που είχε συνταχθεί από τον Καϊμακάμη της Φιλιππιάδας το 1881. Απαριθμούνται 39 βακουφικές περιουσίες μαζί με τα εγκαταλελειμμένα 5 τζαμιά και τον έναν τεκέ, ενώ δίνονται και πληροφορίες για τα έσοδα που αποφέρουν ή την αξία τους, για τον αφιερωτή και τον μουτεβέλη (διαχειριστή). Ενδεικτικά αναφέρεται η ύπαρξη εργαστηρίων, μύλων, οικοπέδων, αποθηκών, οικιών, περιβολιών που ήταν βακούφια, ενώ τις μεγαλύτερες προσόδους απέφερε ένα ξενοδοχείο (χάνι) με εργαστήρια στην περιοχή του Πλατάνου που ήταν βακούφι της Αϊσέ Χανούμ και είχε διαχειριστή τον Χαλήλ Εφέντη από τα Ιωάννινα. Να σημειωθεί ότι τη διαχείριση των βακουφιών ελλείψει μουσουλμανικής κοινότητας και μουφτή είχε το οθωμανικό προξενείο της Άρτας μέχρι τουλάχιστον το 1885, ενώ αργότερα, σύμφωνα με τη σχετική ελληνική νομοθεσία, η διαχείριση των βακουφιών της Άρτας μεταβιβάστηκε στην εγγύτερη μουσουλμανική κοινότητα, αυτή, δηλαδή, των Τρικάλων.
(Πηγές : 1.İnalcık, Halil, Η Οθωμανική Αυτοκρατορία: η κλασική εποχή, 1300-1600, μτφρ. Μ. Κοκολάκης, Αθήνα, 1995.
2. «Narda – Οθωμανική Άρτα: Η μετάβαση από την ύστερη οθωμανική περίοδο στην ελληνική πόλη», επιμ. Ηλίας Σκουλίδας, Σκουφάς τ. ΙΖ΄, τχ 106 (Άρτα 2016) βασισμένο στο βιβλίο του Γ. Γκλαβίνα ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΩΝ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΩΝ Της ΑΡΤΑΣ ΜΕΤΑ ΤΟ 1881)
Στη φωτογραφία : Πίνακας με τα βακουφικά κτήματα στην πόλη της Άρτας το 1881(1ο μέρος), από το άρθρο του κ. Η. Σκουλίδα
