Η πόλη της Άρτας καλλιεργούσε από τα μέσα του 13ου αιώνα το δέντρο της παιδείας!! Οι Σχολές και τα σχολεία μαρτυρούν και την αφύπνιση των κατοίκων της Άρτας, που τελικά οδήγησε στην απελευθέρωση το 1881.
Στην Άρτα λειτουργούσε Δημόσια Ελληνική Σχολή το 1234 την εποχή του Μιχαήλ Β Κομνηνού, στην οποία μαθήτευσε το 1580 ο Μάξιμος ο Γραικός.
Τον 16ο και 17ο αιώνα λειτούργησε στην Άρτα το ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΟ. Η σχολή αυτή χρηματοδοτούνταν από την Μητρόπολη Άρτας.
Από το 1662 και για περίπου ενάμιση αιώνα, λειτούργησε στην Άρτα η Δημόσια Σχολή Μανωλάκη, την οποία υποστήριξαν οι ιερείς, με εισοδήματα από τις εκκλησίες του Αγίου Βασιλείου και της Υπαπαντής. Η Σχολή, η ίδρυση της οποίας έγινε από τον Φίλιππο Μανωλάκη, πλούσιο Καστοριανό γουνέμπορο μετά από προτροπή του Πατριάρχου Ιεροσολύμων, στεγάστηκε στον περίβολο του ναού του Αγίου Βασιλείου, στο κέντρο της πόλης. Στη Σχολή αυτή μαθήτευσε ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο γνωστός Έλληνας διαφωτιστής.
Από τα βιογραφικά στοιχεία του Νικολάου Σκουφά μαθαίνουμε ότι «….. τα μεν κοινά λεγόμενα γράμματα εδιδάχθη ούτος υπό τινος ασκητού Θεοχάρους Α. Ντούια, εντός της Άρτης διατριβόντος, εν κατερειπωμένη τινί εκκλησία, Κασσοπετρία λεγομένη». Αυτό μας δείχνει ότι υπήρχε και κατώτερη βαθμίδα σχολείου στην Άρτα, το λεγόμενο “Κοινό σχολείο”, όπου δίδασκαν οι αυτάδελφοι Άγιοι Θεοχάρης και Απόστολος Ντούια από τέλη του 18ου ως αρχές του 19ου αιώνα. Τα “Κοινά”, λέγονταν και Σχολεία των Ιερών Γραμμάτων, επειδή εκεί δινόταν βάση στην θρησκευτική εκπαίδευση και τα παιδιά μάθαιναν γράμματα από εκκλησιαστικά βιβλία. Το βιβλίο δε που χρησιμοποιήθηκε για την διδασκαλία της ανάγνωσης και της γραφής την περίοδο της Τουρκοκρατίας ήταν το Οχτωήχι, εκκλησιαστικό βιβλίο που περιέχει ύμνους και κανόνες.
Μετά την καταστροφή (1821) της Σχολής Μανωλάκη, από τους Τούρκους , οι Αρτινοί ίδρυσαν Ελληνική Σχολή στο Αγιορείτικο Μετόχι των Αγ. Αναργύρων, που βρίσκονταν μέσα στην εβραϊκή συνοικία και η οποία το 1845 μεταστεγάστηκε στον Άγιο Μηνά. Το 1836, ευαισθητοποιημένοι σε ζητήματα παιδείας Αρτηνοί ίδρυσαν στην θέση που βρισκόταν ο πυρίκαυστος ναός του Αγίου Γεωργίου, το νέο Αλληλοδιδακτικό Σχολείο.
Το 1856, με έξοδα της Μονής Κάτω Παναγιάς, ιδρύθηκε Παρθεναγωγείο για τη μόρφωση των κοριτσιών στη συνοικία του Αγίου Κωνσταντίνου, στο σπίτι του Παναγιώτη Κομπότη. Στο Παρθεναγωγείο φοιτούσαν κάθε χρόνο 150 κορίτσια.
Ακόμη λειτουργούσαν δυο οθωμανικές σχολές, μια κατωτέρα και μια ανώτερων μαθημάτων και το 1823 και μια Εβραϊκή.
Μέχρι την απελευθέρωση της πόλης (1881) λειτουργούσαν συνολικά 64 σχολεία στην πόλη και τα περίχωρα , όπου φοιτούσαν 3.500 αγόρια και 150-200 κορίτσια. Τα σχολεία συντηρούνταν από τις Ιερές Μονές, μερικά από γονείς των σπουδαστών, άλλα από τις εκκλησίες και τα μοναστήρια, αλλά και από τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Κωνσταντινούπολης.
Με βάση τους καταλόγους από τον Ηπειρωτικό Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Κων/πολης τον 19ο αι. και συγκεκριμένα το 1872/1873 στην Άρτα και τα χωριά έχουμε τα παρακάτω σχολεία:
Στην Πόλη της Άρτας όπου αριθμούνται 800 Ελληνικές οικογένειες έχουμε: 1.Αλληλοδιδακτικά σχολεία με 300 μαθητές και 5 δασκάλους για τα οποία δαπανούνται 36900 γρόσια
2.Τρία παρθεναγωγεία με 180 μαθήτριες και 5 δασκάλες για τα οποία τα έξοδα δαπάνης ανέρχονται στα 18000 γρόσια
3.Μια ιερατική σχολή με 70 μαθητές και έξοδα δαπανών 10000 γρόσια
Στα χωριά επίσης υπάρχουν κοινά σχολεία, αλληλοδιδακτικά και μικτά. (Πηγές: 1. ΙΕΡΑΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΑΡΤΑΣ(1903-1940), Κλαίρη Γιώτη, Άρτα, 2013, 2. ΜΙΑ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ 1ΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΑΡΤΗΣ, Ε. Ιντζέμπελης, 2013, 3. SAVE IMARET IN ARTA GREECE, Facebook group)
Μπορείτε να διαβάσετε για το Παρθεναγωγείο Άρτης στο λινκ https://doxesdespotatou.com/to-parthenagogeio-artas/
Στη φωτογραφία το πρώτο γνωστό ελληνικό αλφαβητάριο είναι «ΤΟ ΜΕΓΑ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟΝ», του Παπά- Γεωργίου του Σιατιστέως, που εκδόθηκε στη Βιέννη το 1771.