Μπορεί ο πίνακας του Ν. Γύζη και το ποίημα του Ιωάννη Πολέμη να μας δίνουν μια ρομαντική εικόνα του κρυφού σχολείου, ωστόσο το γεγονός ότι στα χρόνια της Τουρκοκρατίας στα απομακρυσμένα χωριά της Ελλάδας ήταν οι ιερείς και οι καλόγεροι που πάσχιζαν να διδάξουν στα παιδιά ανάγνωση και γραφή, στο μέτρο του δυνατού πάντα, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί….. Στην επετηρίδα του Εν Κωσταντινουπώλει Ηπειρωτικού Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου για τα έτη 1872 – 73 διαβάζουμε για την εκπαίδευση στην επαρχία Άρτης :
“Η επαρχία αυτή συντηρεί περί τα εννενήκοντα εκπαιδευτήρια διαφόρων βαθμών, ήτοι δύο ελληνικά, τρία παρθεναγωγεία, δέκα και εννέα αλληλοδιδακτικά ή δημοτικά και εξήκοντα πέντε κοινά λεγόμενα σχολεία.
Η μεν πόλις Άρτα έχει ελληνικόν σχολείον μετά 40 μαθητών, παρθεναγωγείον μετά 107 μαθητριών και δημοτικόν μετά 300 περίπου μαθητών, εν οις και παίδες Ισραηλιτών. Η δε Πρέβεζα έχει επίσης την Θεοφάνειον καλουμένην ελληνικήν σχολήν μετά 25 μαθητών, δύο παρθεναγωγεία μετά 140 μαθητριών και δημοτικήν μετά 200 μαθητών, εις δε τα διάφορα χωρία της επαρχίας ανήκουσι τα λοιπά δημοτικά τε και κοινά λεγόμενα σχολεία. Εν τοις τελευταίοις τούτοις συγκαταλέγονται και τα οιονεί εκπαιδευτήρια τεσσαράκοντα πέντε χωρίων, εν οις κυρίως ειπείν ούτε σχολεία ούτε διδάσκαλοι υπάρχουσι και μόνον οι ιερείς αγράμματοι όντες την ανάγνωσιν ιδίως ενιαχού δε και την γραφήν διδάσκουσιν εν εκκλησιαστικαίς βιβλίοις. Ενίοτε πολλά χωρία πλησίον αλλήλοις κείμενα έχουσιν εν σχολείον εν τω κεντρικωτέρω αυτών, ως εν τω χωρίω Γενίτσαρι (συνοικισμός στην Ανέζα).
Άπαντες οι μαθηταί πασών των παντός είδους σχολών και των δύο φύλων της επαρχίας ταύτης αναβαίνουσιν εις 4500 περίπου, η δε προς συντήρησιν πάντων των σχολείων δαπάνη ανέρχεται ετησίως εις 112.000 γρόσια και 8.500 οκάδας αραβοσίτου.
Ειδικώτερον δε διά τα σχολεία της πόλεως Άρτης δαπανώνται ετησίως γρόσια 41.000, διά δε της πόλεως Πρεβέζης γρόσια 23.000 και διά τα της λοιπής επαρχίας γρόσια 48.000 ως και το προσημειωθέν της γης προιόν. Όπερ δίδοταο τοις διδασκάλοις ως επίμετρον ευτελούς μισθαρίου. Εκ τούτων εξάγεται ότι πλέον του ημίσεος της όλης δαπάνης δαπανάται εις τας δύο πόλεις Άρταν και Πρέβεζα, η δε δυσαναλογία ως προς τον πληθυσμόν προφανής…..” (Πηγή : ΕΠΕΤΗΡΙΔΑ ΤΟΥ ΕΝ ΚΩΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟΥ ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ, Έτος Α’, 1873)
