Η φωτογραφία με τίτλο «The Faik Pasha (Imaret) Mosque in Arta in the interwar years», απεικονίζει το τέμενος του Φαίκ πασά στο μεσοπόλεμο. Η φωτογραφία αναρτήθηκε στο άρθρο της Μαριλένας Πατεράκη “Heritage Policies and Public Memory between Continuity and Rupture: The Treatment of the Ottoman-era Architecture in Greece in the Aftermath of the Population Exchange», Balkans connectés VOL. 18 N° 1 | 2023.
Η κ. Πατεράκη στο άρθρο της μας δίνει και μερικά ακόμη πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με την σύγχρονη ιστορία του τεμένους του Φαΐκ Πασά, η οποία είναι σχεδόν άγνωστη, όπως για παράδειγμα για την καταστροφή μέρους του μιναρέ που έγινε το στα μέσα της δεκαετίας του 1930. Γράφει χαρακτηριστικά : «Στον απόηχο της ανταλλαγής πληθυσμών, η πρώην μουσουλμανική περιουσία έγινε μήλο της έριδος μεταξύ των κρατικών φορέων, των τοπικών αρχών, της εκκλησίας, των πολιτιστικών και επαγγελματικών ενώσεων, καθώς και των ιδιωτών διεκδικητών – προσφύγων και ντόπιων. Αυτοί οι διεκδικητές έβλεπαν την Εθνική Τράπεζα ως εχθρικό παράγοντα και την Αρχαιολογική Υπηρεσία είτε σύμμαχο, είτε εμπόδιο…… Από την άλλη πλευρά, οι ενοικιαστές ή οι αγοραστές ανταλλάξιμων κτιρίων αμφισβητούσαν συχνά το δικαίωμα της Υπηρεσίας να καταχωρεί μνημεία, με το σκεπτικό ότι δεν είχε την οικονομική δυνατότητα να τα υποστηρίξει για τη διατήρηση των περιουσιών τους. Το ιστορικό αρχείο της Υπηρεσίας περιέχει μια πληθώρα περιπτώσεων που εμφανίζουν την αμφιθυμία των τοπικών κοινωνιών απέναντι στους κρατικούς μηχανισμούς επιμέλειας του παρελθόντος.
Η περίπτωση του τζαμιού Φαΐκ Πασά στην Άρτα προσφέρει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για το πώς οι ιδεολογικές αξιολογήσεις διασταυρώθηκαν με πραγματιστικές επιδιώξεις. Το 1925 το τζαμί μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία και η ανακάλυψη μιας χαραγμένης βυζαντινής πλάκας κατά την κατασκευή ώθησε τον τοπικό Έφορο Αρχαιοτήτων να ζητήσει την καταχώρισή του ως μνημείο. Ο επιμελητής χρησιμοποίησε το σύνηθες επιχείρημα της αναχρονιστικής οικειοποίησης, υποστηρίζοντας ότι το τζαμί «θεωρήθηκε από τους ειδικούς ως εξαιρετικό βυζαντινό μνημείο».
Πρότεινε επίσης την επαναχρησιμοποίησή του ως μουσείο κλασικών και βυζαντινών αρχαιοτήτων. Λίγες μέρες αργότερα άλλαξε γνώμη, υποστηρίζοντας τη θρησκευτική μεταστροφή.
Στη συνέχεια, το Υπουργείο Παιδείας συμφώνησε, υπό όρους να αναθεωρήσει τα αρχιτεκτονικά σχέδια, αλλά τέτοια σχέδια δεν υποβλήθηκαν ποτέ.
Τον επόμενο χρόνο, ο Έφορος Ιωάννης Μηλιάδης καταδίκασε την πρωτοβουλία των ντόπιων «αγροτών» να γκρεμίσουν μέρος του μιναρέ, να κατασκευάσουν ένα βωμό και να τελέσουν λειτουργία στο κτίριο. Απέναντι στους μετατροπείς τάχθηκε και η Εθνική Τράπεζα, αλλά αυτοί πρότειναν να αγοράσουν το τζαμί και ο Νομάρχης Άρτας στήριξε την πρότασή τους. Ο Μηλιάδης με επείγοντα τόνο έγραψε στο Υπουργείο επανειλημμένα –και μάταια– ζητώντας να ενημερωθεί εάν το τζαμί είχε τελικά κηρυχθεί μνημείο. Ο Υπουργός τάχθηκε στο πλευρό του Νομάρχη, παραδεχόμενος ότι «η εμπιστοσύνη στο μνημείο στη χριστιανική ευλάβεια ήταν ο μόνος τρόπος για να διασωθεί».
Παρά την προσωρινή αυτή προσπάθεια διατήρησης πολιτικών ισορροπιών, η μετατροπή δεν επισημοποιήθηκε ποτέ. Το κτίριο καταχωρήθηκε ως Ιμαρέτ Τζαμί το 1938 (ΦΕΚ 18/ 20 Ιανουαρίου 1938), και ήταν ένα από τα επτά τζαμιά που πούλησε η Εθνική Τράπεζα στο Υπουργείο την ίδια χρονιά. Σε μια ενδιαφέρουσα εξέλιξη των γεγονότων, δύο χρόνια αργότερα, ο νέος Έφορος Αρχαιοτήτων τάχθηκε επικριτικά ενάντια στις τροποποιήσεις που έγιναν για την αυτοσχέδια χρήση του κτηρίου ως εκκλησία και πρότεινε την αποκατάσταση της αρχικής του μορφής ως ισλαμικού ναού. Έτσι, υποστήριξε, το κύρος της Ορθόδοξης Εκκλησίας δεν θα υποβαθμιζόταν από την «καλλιτεχνική τελειότητα» του κτιρίου, ενώ οι επισκέπτες «θα αποκτούσαν πλήρη γνώση των τζαμιών του τέλους του 15ου αιώνα, καθώς και της ιστορίας της περιοχής» (Πατεράκη, 2023)
Έπρεπε να περάσει ένας αιώνας και συγκεκριμένα το 2024, για να ξεκινήσει η αποκατάσταση το Τεμένους του Φαΐκ Πασά. Το έργο με θέμα «Ένταξη του Έργου «SUB. 1.40 Βελτίωση και Αποκατάσταση Οθωμανικού Τεμένους Ιμαρέτ Άρτας» (κωδικός ΟΠΣ ΤΑ 5200301), έχει μελετηθεί από την Περιφέρεια Ηπείρου και χρηματοδοτείται με 1,6 εκατομμύρια ευρώ από το Ταμείο Ανάκαμψης. (Πηγή : ΕΝΑ ΠΑΛΙΟ ΕΡΓΟ ΞΕΧΑΣΜΕΝΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ : ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΤΟΥ ΦΑΙΚ ΠΑΣΑ ΣΤΗΝ ΑΡΤΑ, Α. Καρρά, Άρτα, 2024)
