————————–
“Ο γιος του Σπύρου Μανούση, ο Βασίλης, κληρονόμησε και το καλλιτεχνικό ταλέντο και τη σωματική δύναμη. Γύρω στα 1886 βρισκόταν με δικό του εργαστήρι στην οδό Παντοκράτορος, αρ. 17-19 (τώρα έγινε πολυκατοικία). Ο Βασίλης δίδαξε την τέχνη και στους δύο γιούς του, τον Δημήτρη και τον Δαμιανό. Γύρω στα 1915 δούλευε ο καθένας με δικό του καμίνι κοντά στη Μητρόπολη και έβγαζαν όλα τα είδη της κεραμικής, χωρίς πολλά πλουμίδια. Οι στάμνες ήταν αγυάλωτες και τα επιτραπέζια σκεύη είναι περασμένα με σκούρο κεραμιδί γυάλωμα, όπως συνήθιζε και ο πατέρας τους Βασίλης. Οι δύο αδελφοί ήταν οι τελευταίοι πηλοπλάστες της Άρτας. (Μια από τις αιτίες που έκλεισαν τα εργαστήριά τους οι Μανούσηδες ήταν η μεγάλη φορολογία που τους επέβαλε το κράτος για τον πηλό που έπαιρναν από τον ποταμό). Ο Δαμιανός Μανούσης είχε διηγηθεί ακόμα (πέθανε το 1975) πως τον πηλό τον προμηθεύονταν κι αυτός και οι πρόγονοί του από τον Άραχθο ποταμό: «Όταν ερχόταν η κατεβασιά στο ποτάμι, μέσα στα βαράγγια (κοιλώματα) άφηνε πολλή λάσπη – το θόλωμα – και κάτω καθόταν η άμμος. Όταν άρχιζε η ζέστη και χανόταν το νερό, το θόλωμα σκιζόταν σε κομμάτια του μισού ή ενός μέτρου. Τότε με ευκολία το γυρίζαμε, βγάζαμε την άμμο, το σηκώναμε και αφού το βάζαμε σε μια δεξαμενή με νερό, γινόταν πάλι λάσπη. Το πατάγαμε με τα πόδια για να ζυμωθεί, έπειτα λίγο – λίγο το χτυπάγαμε και τότε γινόταν γλυνό σα βούτυρο». Ο ποταμίσιος αυτός πηλός δεν άντεχε για σκεύη της φωτιάς. Κρατούσε όμως δροσερό νερό μέσα στα μπότια. Γι’ αυτό και τα τσουκάλια της μαγειρικής τα προμηθεύονταν η Άρτα από τη Σίφνο. Για το χρώμα που άλειφαν τα κεραμικά, διηγιόταν ο Δαμιανός πως από παράδοση το έφτιαχναν μόνοι τους. Πήγαιναν στα εργαστήρια των χαλκωμάτων και έπαιρναν τη σκουριά που έπεφτε σ’ ένα σκαφίδι καθώς έτριβαν τα χαλκώματα. Ύστερα την ανακάτωναν με μολυβδόχωμα και έβγαινε αυτή η πράσινη μπογιά. Το μολυβδόχωμα το έτριβαν λεπτό σαν αλεύρι. Μ’ αυτό ανακάτωναν και άλλα χρώματα και έδινε την «αιωνιότητα» στα κεραμικά. Λέγεται πως το 1925-1940 δούλευε και άλλος πηλοπλάστης στην Άρτα, ο Πανταζής Βαγγέλης, φερμένος από την Κέρκυρα. Είχε το εργαστήρι του στην οδό Μαξίμου Γραικού. Ποτέ όμως δεν ήταν «φτασμένος» στην τέχνη του. Στην κατοχή έφυγε κυνηγημένος στην Κέρκυρα όπου και πέθανε. Μιλούνε και για άλλο καμίνι που λειτουργούσε στην Άρτα παλιά, του Πέτα, που έβγαζε μόνο τούβλα χειροποίητα. Τώρα τούβλα βγάζει ένας απόγονος των Μανούσηδων, γιος του Δημήτρη, ο Τηλέμαχος. Ακόμα λέγεται πως «παλιά, κάποιοι Φράγκοι είχαν έλθει στην Άρτα και άνοιξαν κεραμικό εργαστήρι κοντά στη σημερινή οδό Ζάρα». Πότε ήλθαν και αν ήλθαν ξένοι τεχνίτες μένει άγνωστο, άγνωστα και τα κεραμικά τους. Μερικά από τα κεραμικά που διασώζονται σε ιδιωτικές συλλογές στην Ήπειρο, πρέπει να χρονολογούνται μέσα στον 19ο και 20ο αιώνα. Ίσως μάλιστα να είναι Αρτινά και να πλάστηκαν στα εργαστήρια που δούλευαν οι τρεις γενιές των Μανούσηδων. Η υπόθεση αυτή βασίζεται σε χαρακτηριστικά της διάπλασης του κορμιού τους. Έχουν κοινά χαρακτηριστικά με παλιότερα κεραμικά, που βρέθηκαν σε ανασκαφικές έρευνες στη γη της Άρτας. Ο πρώτος Μανούσης διδάχθηκε και επηρεάστηκε από Κερκυραίους κεραμιστές αλλά παράπλευρα πρέπει να συνέχισε και αυτός και οι απόγονοί του προγενέστερους ντόπιους τύπους σε κεραμικά καθημερινής χρήσης, που ήταν και η ειδικότητά τους. Π.χ. ο ευρύς και κάθετος λαιμός στις φραγκούλες, η κίνηση των λαβών, ο στενός λαιμός και στόμιο στις στάμνες, η καμπύλη κίνηση της προχοής στα σταμνάκια του νερού ή του λαδιού, ακόμα και ο πλαστικός κόμπος που δένει την προχοή στα λαγίνια. Η διακόσμηση όμως των κεραμικών στον 19ο και 20ο αιώνα διαφέρει από τα παλιότερα ριζικά. Μέχρι τον 18ο αιώνα στην Άρτα η διακόσμηση ακολουθούσε τους δύο βυζαντινούς τρόπους, τον χαραχτό και τον ζωγραφικό. Όπως και τα χρώματα ήταν τα παραδοσιακά, το πράσινο και της ώχρας, σε πλούσια θέματα. Από τον 19ο αιώνα η διακόσμηση γίνεται μόνο με χοντρές χρωματιστές πινελιές που δεν ακολουθούν ένα συγκεκριμένο θέμα αλλά πάνω στο λευκό κάμπο, στολίζουν το κεραμικό με την απλοϊκή κίνηση των χρωμάτων ή με απλές γραμμωτές ζώνες. Πάνω από τη διακόσμηση όμως όλα έχουν το παραδοσιακό γυάλωμα. Τα μονόχρωμα – λαδοπράσινα, καστανόχρωμα ή σκούρα κεραμιδόχρωμα – καλύπτονται και αυτά με γυάλωμα και σε μερικά η κοιλιά τους έχει λεπτές αδιόρατες αυλακιές. Άλλα μένουν αχρωμάτιστα και χωρίς γυάλωμα. ……….”
(Πηγή : Άρθρο της Αγγελικής Χαριτωνίδου στο Περιοδικό ΕΚΦΡΑΣΗ, τχ. 1,Οκτώβριος 2015, Άρτα απ’ όπου και η σχετική φωτογραφία)
Περισσότερες πληροφορίες για την Κεραμική Τέχνη από την Άρτα μπορείτε να διαβάσετε στο Φυλλάδιο του Μουσείου Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών στο σύνδεσμο https://culture.gov.gr/…/EFA_ARTAS_Filadio_epta…
Στη φωτογραφία ο ηλικιωμένος με την τραγιάσκα είναι ο Δημήτριος Μανούσης. Δεξιά του ο γιός του Τηλέμαχος. Στο αριστερό άκρο ο Χρήστος Ζουμπούλης (Πηγή : ΑΡΤΗΝΗ ΕΥΘΥΝΗ, τχ.118, 1999)
