Για την ύπαρξη της αρχαίας Επουίας στη θέση που βρίσκεται σήμερα το Κάστρο της Άρτας διάβασα σε μια έρευνα του Απόστολου Σπήλιου σε κάποιο τεύχος της Ηπειρωτικής Εταιρείας, στην οποία ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ετυμολογική προσέγγιση της λέξης. Σχεδόν ανύπαρκτες είναι οι πληροφορίες για την αρχαία Επουία, η οποία καθώς φαίνεται, αφού πρώτα περιτειχίστηκε και θωρακίστηκε από τους Αμπρακο-Πελασγούς, ονομάστηκε κατόπιν Αμπρακία.
Σύμφωνα με τον ερευνητή, υπάρχει μόνο μια καταχωρημένη πληροφορία ότι η αρχαία Αμβρακία ορθώθηκε, θωρακίστηκε και περιτειχίστηκε από τα πέτρινα σπλάχνα της Περάνθης, πάνω στην πανάρχαια κώμη Επουία.
Η πόλη Επουία μνημονεύεται από τον Στέφανο Βυζάντιο (538 – 573 μ.Χ.) ο οποίος απλά την αποκαλεί Επουία και Παραλία, χωρίς κανένα άλλο σχολιασμό. «ΕΠΟΥΙΑ, πόλις, η νυν Αμβρακία, η πρότερον Παραλία και οι οικούντες Παράλιοι».
Μια δεύτερη αναφορά της Επουίας ή Παραλίας βρήκα στο Lexicon Universale του Johann Jacob Hofmann, το 1698, μια εγκυκλοπαίδεια γραμμένη στα Λατινικά : «AMBRACIA — civitas nobilis Thesprotiae, Epiri, iuxta Acherontem fluv. ad Ambraceo Thesproti filio dicta, prius Epuia, et Paralia, Larta vulgo vel Ambrachia: longirud. 46. 40. latirud. 39. 29………» και σε ελληνική μετάφραση «ΑΜΒΡΑΚΙΑ – αρχοντική πόλη της Θεσπρωτίας, στην Ήπειρο, κοντά στον ποταμό Αχέροντα (από) τον Αμβρακέα, τον γιο του Θεσπρωτού, που προηγουμένως ονομαζόταν Επούια, και Παραλία, κοινώς Λάρτα ή Αμπρακία: longirud. 46. 40. latirud. 39. 29….»
Όσο αφορά την ονομασία “Παραλία” [εκ του Πάραλος = παρά +αλς (θάλασσα)], η λέξη από μόνη της μας οδηγεί σε μια παραθαλάσσια πόλη. Δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε πως ένα τέτοιο δηλωτικό όνομα θα ταίριαζε μόνο αν τα κύματα της θάλασσας, (του ανώνυμου ακόμη τότε Αμπρακικού Κόλπου) προσέκρουαν πάνω στις ακτές της πόλης Παραλίας. Βεβαίως κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει την περίπτωση αυτή, καθώς όλοι γνωρίζουμε πως ο σημερινός κάμπος της Άρτας και της Πρέβεζας ξεδιπλώθηκε σε διάστημα πολλών χιλιάδων χρόνων από τις προσχώσεις του Άραχθου και του Λούρου ποταμού.
Η άλλη ονομασία που δόθηκε στην πόλη, η “ΕΠΟ(Υ)ΙΑ”, μας φανερώνει από τα γράμματα που την απαρτίζουν πως εμπεριέχει το Υ-δάτινο στοιχείο κι αυτό είναι σημαντικό και στηρίζει και το συλλογισμό που αναπτύσσει ο ερευνητής στη συνέχεια.
Από τη μορφολογία του εδάφους που περιτριγύριζε την Επουία και ύστερα την Αμπρακία, οδηγούμαστε στην άποψη πως η Επουία ήταν πόλη παραποτάμια όπως η θυγατέρα της η Αμπρακία.
Στο σημείο αυτό ο ερευνητής επιχειρεί μια ερμηνευτική προσέγγιση της λέξης Επουία από άλλα γλωσσικά δρομάκια. Έτσι στα Χετιτικά (Θωμόπουλος, 1912) μας προτείνει τις ακόλουθες συγγενείς με τη λέξη Επουία, λέξεις :
-ΙΠ-ΠΟΥ-ΗΟΥ-Ε : ο κατακλύζων, ο πλημμυρών
-ΙΠ-ΤΟΥ-ΔΑ-Ι-Ε : πλημμύραν φέρει
-ΙΠ-ΤΟΥ : πλημμύραν φέρω, πλημμυρώ
-ΙΠΤΟΥ-ΛΙ-Ε : θα πλημμυρίσει, θα κατακλύσει (μέλλοντας του ρήματος ΙΠ-ΤΟΥ)
Αλλά και στα Αλβανικά (Θωμόπουλος, 1912), σαν απομεινάρι της Πελασγικής γλώσσας συναντούμε τη λέξη, ΠΟΥΗΙΑ : άνεμος ευχάριστος και δροσερός που μας παραπέμπει στη λέξη ΕΠΟΥΙΑ. (Εδώ ο συγγραφέας αναφέρει και τη λέξη ΑΠΟΥΙΛΑ, που χρησιμοποιείται για να δηλώσει ψυχρό, υγρό και στεριανό άνεμο (κατεβατό). Η λέξη “Απουίλα” αποτελεί γλωσσικό κατάλοιπο των Δωριέων στο σημερινό χωριό Καστέλλια Φωκίδας, όπου βρισκόταν η αρχαία Ερινεός της Δωρικής Τετράπολης και όπου ακόμη και σήμερα υπάρχουν πανάρχαια προϊστορικά τείχη).
Στη γλώσσα μας εξάλλου, τα Ελληνικά (Γιάνναρης, 1902), μπορούμε να εντοπίσουμε τις ακόλουθες λέξεις :
-Επ-οχετεία (η) : ποτισμός δι’ αυλάκων
-Επ-οχετεύω : χύνω δι’ οχετού
-Επ-οχθίδιος : ευρισκόμενος επί όχθης
-Επ-οχος : φερόμενος ή καθήμενος πάνω σε όχημα
Ο Ησύχιος (Λεξικόν Ησύχιου) τέλος αναφέρει τις εξής σχετικές λέξεις :
-Έποχος: ο επί του οχήματος
-Έποχοι : οι επί οχημάτων διαβαίνοντες.
Με την ερμηνευτική προσέγγιση που επιχειρεί ο ερευνητής, πλησιάζει περισσότερο στην άποψη πως η αρχαία Επουία σαν ανοχύρωτη πόλη, στεκόταν ανυπεράσπιστη στις νεροκατεβασίες του Αράχθου. Έτσι τίποτα δεν αποκλείει την περίπτωση το σημερινό κάστρο της Άρτας (Ριζόκαστρο) να αποτελούσε μια οικιστική βραχονησίδα ξεκομμένη από την υπόλοιπη πόλη. Τα νερά δηλαδή του Αράχθου, του Σχίστη σύμφωνα με τον Hammond (Hammond, 1971) , να δίχαζαν εν μέρει τη μικρή πόλη Επουία περικυκλώνοντας αυτή τη βραχονησίδα με τον υδάτινο βραχίονά του.
Άλλωστε η μορφολογία του εδάφους της Νότιο – Ανατολικής και της Νοτιο – Δυτικής πλευράς του Ριζόκαστρου (Ταμπακιάδες, Χάλα- Χάλα κτλ.) καθώς και η χαμηλή υψομετρική στάθμη σε σύγκριση με τον υπόλοιπο χώρο και πέραν του Κάστρου, συνηγορούν στην άποψη και ενισχύουν την ύπαρξη ενός Υ-δάτινου βραχίονα. Γράφει ο Ι. Τσούτσινος στα «Πέντε Αρτινά Μελετήματα» : “Στην περίπτωσή μας μπορεί να ήταν οι λόφοι της Μητρόπολης και του Κάστρου, που ανάμεσά τους κι ανάμεσα στο δεύτερο (Ριζόκαστρο) και τη σημερινή πόλη περνούσαν βραχίονες του Αράχθου, όπως μαρτυράει ο χαλιάς που βρίσκεται σε διάφορες ανασκαφές και όπως η τοπική λαϊκή παράδοση διασώζει”.
“Να’ ναι τούτη η Επουία, η πρώτη ανοχύρωτη πόλη στα πρώιμα Πελασγικά χρονικά που πάνω της ακούμπησε η Αμπρακία;” διερωτάται ο συγγραφέας, “ή μήπως πρέπει να συμπεράνουμε πως σ’ αυτή την αιτιατή και εξαρτημένη σχέση οφείλει και την ονομασία της η γνωστή σε όλους μας Περάνθη;”. [Σύμφωνα με το λεξικό του Ι. Σταματάκου έχουμε :
Περαίος, -α, -ον (πέραν) : ο ευρισκόμενος ή κατοικών πέραν (επί του πέραν μέρους), κυρίως πέραν θαλάσσης τινός ή ποταμού.
Η περαίη : η χώρα των πέραν της θαλάσσης ακτών, ή η χώρα η επί της απέναντι (όχθης, ακτής κτλ.)
Πέραν (επίρ.) : εις το απέναντι μέρος, αντίπερα, αντίκρυ, αντιπέραν….]
Πηγές:
- “ΟΙ ΚΟΡΙΝΘΙΟΙ ΙΔΡΥΣΑΝ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΜΒΡΑΚΙΑ;”, Απόστολος Δ. Σπήλιος, Άρθρο στο Περιοδικό Ηπειρωτική Εταιρεία, σελ. 366 – 369, Τόμος 1998 – 1999
- ΕΘΝΙΚΑ – ΜΕΓΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ, ΤΟΠΩΝ ΚΑΙ ΕΘΝΩΝ – ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑΣ, Στέφανος Βυζάντιος, Αθήνα, (2015)
- “Lexicon universale historico-geographico-chronologico-poetico- -Philologicum, Volume 2, Johann Jacob Hofmann, Publisher, Widerhold, (1677) ; Original from, the Bavarian State Library, Google Books
- Πελασγικά : Ήτοι περί της γλώσσης των Πελασγών : Αρχαίαι πελασγικαί επιγραφαί Λήμνου, Κρήτης, Καρικαί, Ετρουσκικαί, Χετιτικαί ερμηνευόμεναι διά της σημερινής πελασγικής, αλβανικής και της ελληνικής, Ιακώβος Θωμοπούλος, (1912)
- Επίτομον Ελληνικόν Λεξικόν : Μετά εισαγωγής εις την Ελληνικήν Γλώσσαν και Γραμματείαν / υπό Α. Ν. Γιάνναρη, εκδότης Ανέστης Κωνσταντινίδης, Εν Αθήναις, (1902 – 1905)
- Ησύχιου Λεξικόν (Hesychii Dictionarium), Contributors, Anshelm, Thomas, Gesuiti : Collegio Romano ; Published, (1521) ; Original from, National Central Library of Rome, Google Books
- ΗΠΕΙΡΟΣ (ΤΡΙΤΟΜΟ), Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ, ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΡΕΙΠΙΑ, Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ Η ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΑΡΑΚΕΙΜΕΝΩΝ ΧΩΡΩΝ, Hammond G. L. Nocholas, Αθήνα, 1971
- Πέντε αρτινά μελετήματα, Τσούτσινος, Γιάννης Έκδοση Ιδιωτική, (1982)
- ΛΕΞΙΚΟΝ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΗΣ, Σταματάκος Ιωάννης, Αθήνα, (1999)
Στη φωτογραφία το λήμμα περί Αμβρακίας όπου εμφανίζονται οι ονομασίες Επουία και Παραλία στο “Lexicon universale historico-geographico-chronologico-poetico- -Philologicum, Volume 2, του Johann Jacob Hofmann, 1677.
