O Άγγλος λοχαγός W. M. Leake πέρασε για πρώτη φορά από την Άρτα κατά τη διάρκεια του πρώτου ταξιδιού του στην Ελλάδα το 1805. Στον πρώτο τόμο από τους τέσσερις, όπου περιγράφει τα ταξίδια του στην Ελλάδα, αφιερώνει στην πόλη της Άρτας περίπου 15 σελίδες, απ’ τις οποίες ένα μεγάλο μέρος έχει να κάνει με την αρχαία ιστορία της πόλης.
“26 Ιουνίου 1805 : Αφήνοντας τη Σαλαγώρα για την Άρτα αυτό το πρωί στις 5.45, περάσαμε από το δυτικό άκρο του λόφου και ακολουθήσαμε το μονοπάτι για περίπου μισό μίλι, διασχίζοντας τη λιμνοθάλασσα. Μετά μπήκαμε στην πεδιάδα που αν και τώρα είναι ξερή, είναι τόσο βαλτώδης κατά το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα του έτους, που παραμένει ακαλλιέργητη. Όμως σύντομα φτάνουμε σε ένα ψηλότερο σημείο όπου υπάρχουν λίγα χωράφια με καλαμπόκι ανάμεσα σε έρημες εκτάσεις με χαμομήλια. Περάσαμε από τα χωριά Ανέζα (Anazi ) και Κωστακιούς (?) (Postikius) που και τα δυο ανήκουν στο Μουχτάρ πασά κατά τις 7.35 κι απ’ εκεί, μέσα από καλλιεργημένα χωράφια φτάσαμε στην Άρτα. Στις 8.15 διασχίσαμε τον βαθύ, ελικοειδή και ορμητικό ποταμό της Άρτας που σ’ αυτό το σημείο έχει πλάτος 200 γιάρδες, πάνω από μια όμορφη γέφυρα που λέγεται ότι χτίστηκε από τους Παλαιολόγους. Απ’ εκεί έχοντας διασχίσει κήπους και σκόρπια σπίτια, περάσαμε κοντά από την αριστερή πλευρά της κατεστραμμένης εκκλησίας της Παρηγορήτισσας στις 8.20, αφήσαμε το Κάστρο της Άρτας στα δεξιά μας στις 8.28 και στις 8.30 φτάσαμε στη Μητρόπολη, έχοντας ταξιδέψει για 3 ώρες και τρία τέταρτα.
Ο δεσπότης, ο Άρτης Ιγνάτιος μας υποδέχτηκε με μεγάλη ευγένεια. Είναι από τους πιο συμπαθητικούς και έξυπνους ιεράρχες, ενημερωμένος σε όλα και λαμπρός συνομιλητής. Τον φθείρει όμως το αξίωμά του. Αντί να καλλιεργεί το πνεύμα του και να απολαμβάνει τα αγαθά μιας πολιτισμένης κοινωνίας, της οποίας αποτελεί κόσμημα, ζει αδιάκοπα σε ατμόσφαιρα τρόμου, μέσα σε μόνιμη ανασφάλεια και αναγκάζεται, αντίθετα με τις ιδέες του και τη συνείδησή του, να εκτελεί τις πιο σκληρές διαταγές ενός εγωιστικού και αδίστακτου τυράννου. Αν και κάποιος άλλος Έλληνας είναι ο αντιπρόσωπος του Πασά για τη διοίκηση της αστυνομίας και τη διευθέτηση των οικονομικών της πόλης, ο μητροπολίτης έχει αναλάβει τη ρύθμιση όλων των περίπλοκων πολιτικών προβλημάτων της περιοχής. Όταν ο πασάς ετοιμάζει κάποια αποστολή στα Επτάνησα, χρησιμοποιεί πάντοτε τον Ιγνάτιο. Στο τελωνείο της Σαλαγώρας είδα την υπογραφή του κάτω από τις ταρίφες του δασμολογίου των εισαγωγών. Στο μητροπολιτικό μέγαρο βλέπεις ανατολίτικα μεγαλεία. Κανένας Μουσουλμάνος δεν θα τολμούσε τέτοια ζωή στην επικράτεια του βεζίρη. Αν εξαιρέσεις την απουσία όπλων και το παπαδίστικο ράσο, που βρίσκονται σε αντίθεση με τις πλούσιες οθωμανικές ενδυμασίες, το παλάτι του δεσπότη σου θυμίζει κατοικία πλούσιου αγά.
Ο βεζίρης ενθαρρύνει αυτή τη χλιδή και τα μεγαλεία των δεσποτάδων γιατί αυτά ακριβώς τον βοηθούν στους εκβιασμούς και στους πολιτικούς ελιγμούς του. Είναι όργανά του, μα το πουγκί τους δεν γλυτώνει από τα αρπακτικά νύχια του, κυρίως των πλουσίων. Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες διόλου παράξενο που ο Ιγνάτιος είναι πιο κατατοπισμένος για τις σύγχρονες πολιτικές εξελίξεις παρά για την αρχαία ελληνική ιστορία και γεωγραφία. Γι’ αυτά τα θέματα συνήθως ασπάζεται τις πολύ συχνά λανθασμένες γνώμες των χωρικών, που σπάνια μπαίνουν στη διαδικασία να ψάξουν τις αυθεντικές πηγές των πληροφοριών τους. Ο Μελέτιος, που ήταν ο προκάτοχος του Ιγνάτιου στην Άρτα και που η κρίση του δεν ήταν στο ίδιο επίπεδο με την εργατικότητα και τη μάθησή του, υπήρξε η μεγάλη αιτία για την επικράτηση και την μονιμότητα αυτών των εσφαλμένων απόψεων, καθώς οι Έλληνες σχεδόν ποτέ δεν τολμούσαν να αμφισβητήσουν το κύρος του.
Το απόγευμα ο Άγιος Αρτενός (Artinian Holy), όπως είναι ο πιο ευγενικός τρόπος να αποκαλούν τον επίσκοπο, με συνόδεψε στο σεργιάνι μέσα στην πόλη. Προχωρήσαμε πρώτα στην εκκλησία της Παρηγορήτισσας, ένα ψηλό κτίριο κατασκευασμένο κυρίως από τούβλα, σχεδόν σε σχήμα κύβου στο εξωτερικό του. Στο εσωτερικό του όμως περιβάλλεται από προθάλαμους και στοές που έχουν στο κέντρο τους το καθολικό που το ύψος του είναι πάνω από το διπλάσιο από το τετράγωνο στο κάτω μέρος και περιβάλλεται από ένα θόλο γύρω απ’ τον οποίο υπάρχουν έξι μικρότεροι, πάνω από τους διαδρόμους. Η παρακάτω επιγραφή αποτελείται από δυο γραμμές, γύρω από την ημικυκλική αψίδα της μεγάλης πόρτας της εκκλησίας στο εσωτερικό της μέρος.
Ο επίσκοπος λέει ότι η εκκλησία κτίστηκε από τον Κομνηνό Δούκα, όπως καταγράφεται εδώ, που το όνομά του ήταν Μιχαήλ, που είχε τον τίτλο του Δεσπότη της Άρτας, Κόμη της Λευκάδας και Δούκα της Κεφαλλονιάς και της Ζακύνθου…………………….
Από την Παρηγορήτισσα ανεβήκαμε στο ύψωμα που δεσπόζει στην Άρτα από τα ανατολικά και επιστρέψαμε στην Μητρόπολη από το σύγχρονο Κάστρο αφού επισκεφτήκαμε αρκετά ερείπια της Ελληνικής αρχαιότητας καθ’ οδόν. Αν και όχι ιδιαίτερα σημαντικά, επαρκούν να αποδείξουν ότι η Άρτα ήταν η τοποθεσία μιας πολύ μεγάλης Ελληνικής πόλης. Προς τα βόρια και τα δυτικά το Κάστρο περιβάλλεται από το ποτάμι που έρχεται από ένα άνοιγμα όχι και πολύ μακριά στα βόρειο-ανατολικά, ανάμεσα στο βουνό Γκελπερήνη, μια ψηλή βραχώδη βουνοκορφή που υψώνεται απέναντι από την πόλη προς τα βόρια και το λόφο του Πέτα, ένα χωριό που βρίσκεται στις τελευταίες πλαγιές μιας οροσειράς βουνών που ακολουθούν την αριστερή όχθη του ποταμού της Άρτας, σχεδόν μέχρι τις πηγές του. Πέρα από το Πέτα, προς τα νότια, οι λόφοι συνοδεύουν την πεδιάδα της Άρτας μέχρι το Μακρυνόρο, που είναι η συνέχεια τους και τερματίζουν απότομα στον κόλπο.
Το ύψος της ανατολικής πλευράς της πόλης είναι το άκρο ενός μακριού, βραχώδους λόφου που αγκαλιάζεται από το ποτάμι στις βόρειες και δυτικές πλευρές του και φτάνει ως την πεδιάδα από τις άλλες δύο. Κάποιος μπορεί εύκολα να εντοπίσει τα ίχνη κάποιας Ακρόπολης στην κορυφή του λόφου της Παρηγορήτισσας, πέρα από τον οποίο, στους πρόποδες του λόφου πίσω από την εκκλησία της Οδηγήτριας, τα ίχνη είναι ξανά ορατά και προχωρούν προς τα πάνω στο λόφο μέχρι την Ακρόπολη. Τετράγωνες μεγάλες πέτρες που πριν ανήκαν στα τείχη ή σε δημόσια κτίρια της πόλης, μπορεί να τις δει κανείς σε πολλά σημεία της σύγχρονης πόλης, όπου χρησιμοποιούνται σαν παγκάκια, σκαλοπάτια ή υποστυλώματα στις πόρτες των σπιτιών………………”(Πηγή : LEAKE, William Martin. Travels in Northern Greece, vol. I, London, 1835)
Στη φωτογραφία το σχεδιάγραμμα της πόλης της Άρτας που σχεδίασε ο περιηγητής με τα σημεία που αναφέρει στο κείμενό του. Με τις διακεκομμένη γραμμή σχεδίασε τα σημεία όπου τα ερείπια από τα τείχη της αρχαίας πόλης είναι διασκορπισμένα ενώ με την κανονική γραμμή δείχνει τα σημεία όπου τα τείχη είναι σε καλύτερη μορφή.