“Το μοναστήρι της Βύλιζας βρίσκεται στο ΝΔ μέρος του βουνού Κριθάρια, ανάμεσα από τους Καλαρρύτες και το Ματσούκι. Είναι χτισμένο σε υψόμετρο 1000 μ. περίπου σε μια ομαλή πλαγιά . απ’ όπου φαίνονται μερικά σπίτια των Καλαρρυτών και νοτιότερα φαντάζει αγνάντια ένα άλλο μοναστήρι , η Κηπίνα, χωμένη μέσα στο βράχο. Το μοναστήρι περιτριγυρίζεται από τα ερείπια του Κάστρου της Βύλιζας, απ’ όπου πήρε και το όνομα. Κατά την τοπική παράδοση το μοναστήρι αρχικά ήταν χτισμένο στους Χριστούς των Πραμάντων. Οι καλόγεροι είδαν το φως από την εικόνα της Ευαγγελίστριας, που σταμάτησε στη σημερινή θέση της Βύλιζας, όπου έχτισαν το νέο μοναστήρι. Η ιερά μονή τιμάται στο γεγονός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Μετά το 1926 γιορτάζει στις 15 Αυγούστου, ίσως επειδή αυτή την εποχή συγκεντρώνονται οι κάτοικοι στο χωριό.
Το μοναστήρι χτίστηκε τον 11ο αι., επί ηγουμένου Αγαπίου, γι’αυτό φέρει και την ονομασία Μονή Αγαπίου. Ο επισκέπτης εισέρχεται μόνο από τη δυτική πλευρά, όπου τρεις κάμαρες στηρίζουν ένα δωμάτιο με τέσσερα παράθυρα γεμάτο από πολεμίστρες. Ο κύριος ναός είναι μονόκλιτος βασιλική χωρίς τρούλο, λίγο υπερυψωμένος από τον νάρθηκα, με λιγοστό φως από τρία πολύ μικρά παράθυρα…..”
(Πηγή φωτο & σχολίου : ΤΑ ΤΖΟΥΜΕΡΚΟΧΩΡΙΑ, Σ. Φίλου, Αθήνα, 2000)
