Δόξες Αγήραντες του Δεσποτάτου

Στους κόλπους της ελληνικής υπαίθρου, η κτηνοτροφία δεν υπήρξε απλώς τρόπος βιοπορισμού· ήταν τρόπος ζωής, βαθιά δεμένος με την ταυτότητα, την παράδοση και την ψυχή του τόπου. Στα ορεινά χωριά των Τζουμέρκων, όπως οι Μελισσουργοί, τα κοπάδια δεν ήταν μόνο περιουσία – ήταν πνοή, μνήμη, ιστορία. Η σχέση του ανθρώπου με τα ζώα, τη γη και τα βουνά έπλαθε γενιές σκληραγωγημένων αλλά περήφανων ανθρώπων.

Κι όμως, όπως όλα τα ζωντανά συστήματα, έτσι και η κτηνοτροφία γνώρισε περιόδους ακμής και παρακμής. Επηρεασμένη από ιστορικά γεγονότα, καιρικές συμφορές και κοινωνικές αναταράξεις, η ισχυρή αυτή παράδοση πέρασε από Συμπληγάδες. Η αφήγηση που ακολουθεί δεν είναι απλώς χρονικό μιας παρακμής· είναι μαρτυρία ενός αγώνα, μιας πίστης, κι ενός πολιτισμού που πάλευε να σταθεί όρθιος, κόντρα στις θύελλες της Ιστορίας, όπως την κατέγραψε ο Νίκος Παπακώστας στο βιβλίο του “ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΑ”..

“Η κτηνοτροφία στους Μελισσουργούς, παρά τις κακουχίες και τις πολλές ταραγμένες εποχές που πέρασε, όχι μόνο δεν έσβησε, αλλά φούντωνε σαν τη φωτιά που δεν λέει να σβήσει. Ήταν σαν τον μυθικό Ανταίο – κάθε φορά που έπεφτε, ξανασηκωνόταν δυνατότερη. Ακόμα και στην Επανάσταση του 1821, όταν τα πάντα καταστράφηκαν και το χωριό έγινε στάχτη, οι Μελισσουργοί δεν λύγισαν. Στις δύσβατες κορφές των Τζουμέρκων βρήκαν καταφύγιο, εκεί που το πόδι του Τούρκου δεν πάτησε ποτέ. Και να που, πενήντα χρόνια αργότερα, εκπληρώθηκε η προφητική κουβέντα του Πατρο-Κοσμά (1779):«Εκεί, παιδιά μου, θα σωθείτε· εκεί θα γλιτώσετε το βιός σας· κι αργότερα, θα ‘ρθουν από άλλα μέρη σε εσάς να πάρουν σπόρο για πρόβατα».

Πράγματι, μετά το 1828, η κτηνοτροφία είχε φτάσει σε τέτοια ακμή που έμποροι και τσελιγκάδες από όλη την Ήπειρο και τη Στερεά Ελλάδα έρχονταν να αγοράσουν πρόβατα από τους Μελισσουργούς. Όμως, άλλα πενήντα χρόνια αργότερα, το 1878, όταν στον λαό της Ηπείρου και της Θεσσαλίας ζυμώνονταν μια νέα επανάσταση, άρχισαν και πάλι τα σύννεφα να μαζεύονται. Οι Τούρκοι, υποψιασμένοι για το τι ερχόταν, εξαπέλυσαν ένα κύμα καταστολής – από τις πεδιάδες ως τις πιο δυσπρόσιτες βουνοκορφές. Ο σκληρός Φέζο-Ντερβέναγας με τους Τουρκαλβανούς του τρομοκρατούσε τον κόσμο, απειλώντας με σφαγές και καταστροφές.

Κι ενώ οι άνθρωποι προσπαθούσαν να σταθούν στα πόδια τους, ήρθε κι η φύση να τους γονατίσει. Εκείνη την άνοιξη και το καλοκαίρι, δεν έπεσε σταγόνα βροχής. Η ανομβρία ρήμαξε τα λιβάδια. Χορτάρι δεν φύτρωσε πουθενά και τα πρόβατα, καταδικασμένα στην πείνα, έγλειφαν τη γη αναζητώντας τροφή.

Μπροστά στο αδιέξοδο, από τον Αύγουστο του 1878, οι τσελιγκάδες πήραν την απόφαση να κατεβάσουν τα κοπάδια τους στις πεδιάδες της Άρτας. Μα κι εκεί τους περίμενε άλλη συμφορά. Παρά τις προσπάθειες των βοσκών να αποφύγουν τα έλη, τα εξαντλημένα ζώα έβοσκαν αχόρταγα, εκτεθειμένα στα μικρόβια και τις ασθένειες. Ύστερα από τρεις μήνες, έκανε την εμφάνισή της η «διστομίτιδα» – μια θανατηφόρα ασθένεια από βδέλλα (γνωστή και ως «γκλαμπάτσα») – και θέρισε τα κοπάδια. Κάθε πρωί, δεκάδες και πενηντάδες πρόβατα βρίσκονταν ψόφια. Πάνω από δέκα χιλιάδες ζώα χάθηκαν μέσα σε λίγο καιρό.

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα ενός τσελιγκάτου που αριθμούσε 1.780 πρόβατα. Την επόμενη άνοιξη, είχαν απομείνει… μόλις 52 αρνιά. Ήταν το κοπάδι των αδερφών Κώστα Παπακώστα. Για να γλιτώσουν τη φυλακή, επειδή χρωστούσαν ενοίκια για λιβάδια που ούτε καν πρόλαβαν να χρησιμοποιήσουν, πούλησαν και το τελευταίο περιουσιακό τους στοιχείο – ένα χωράφι στην πεδιάδα της Άρτας….” (Διασκευή κειμένου στη δημοτική : Α. Καρρά – Πηγή : ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΑ, Ν. Παπακώστας, Αθήναι, 1967)

Στη φωτογραφία “Σαρακατσάνες γνέθουν έξω από το κονάκι”. (Πηγή : «Ζωή και παράδοση των Σαρακατσαναίων, με ιστορικά στοιχεία και ειδικότερες αναφορές στην Ήπειρο”, Ευρ. Μακρής, Ιωάννινα, 1990

“Οι φόροι στο οθωμανικό κράτος αποτελούσαν μορφές οικονομικής και κοινωνικής καθυποδούλωσης των αγρό-ποιμενικών πληθυσμών. Το οθωμανικό φορολογικό δίκαιο ήταν μία δημοσιονομική τεχνική με ορισμένη εισοδηματική κατεύθυνση. Η κτηνοτροφία βαρύνονταν αποκλειστικά με χρηματικούς φόρους.

Επρόκειτο για μια μορφή υποχρεωτικού εκχρηματισμού. Όταν τα κοπάδια των τσελιγκάτων μετακινούνταν από ένα σε άλλο σαντζάκι ή και άλλο χωριό, πλήρωναν δικαίωμα βοσκής, το λεγόμενο resm-l otlak ve kislak. Κατά την πορεία τους από τα χειμαδιά στα βουνά, τα κοπάδια υποχρεούνταν στη καταβολή τους δικαιώματος θερινής βοσκής, το resm-l yaylak. Από τους φόρους αυτούς απαλλάσσονταν τα κοπάδια που κινούνταν ή έβοσκαν μέσα στα όρια του χωριού. Όταν ένα τσελιγκάτο διαχείμαζε ή ξεκαλοκαίριαζε στο ίδιο τιμαριωτικό χωριό το καταβαλλόμενο δικαίωμα βοσκής και χειμαδιού προς τον σπαχή ήταν 25 άσπρα για κάθε κοπάδι 300 προβάτων.

Ανάμεσα στις φορολογικές επιβαρύνσεις της κτηνοτροφίας συγκαταλέγονταν επίσης : η δεκάτη στα λιβάδια, οι φόροι στα μαλλιά, στο τυρί, στα δέρματα, στις ποιμενικές «μάντρες», στα βουστάσια και στα γαλακτοκομεία. Από τον συγκεκριμένο φόρο εξαιρούνταν τα αρνιά και τα κατσίκια κάτω του ενός έτους. Κατά τον Kanunname του Mehmed Β ́ η καταβολή του φόρου γίνονταν είτε σε χρήμα είτε σε είδος: ένα άσπρο σε κάθε τρία πρόβατα ή ένα πρόβατο στα πενήντα. Το προϊόν της συγκεκριμένης φορολογίας ανήκε στις εισπράξεις του δημοσίου ταμείου. Ενσωματώνονταν όμως και τιμαριωτικά εισοδήματα, οπότε μοιράζονταν ανάμεσα στον τιμαριώτη και τον σαντζάκμπεη ή τον σούμπαση. Σύμφωνα με το Kanunname της Ναυπάκτου, για κάθε εκατό πρόβατα που έβοσκαν το καλοκαίρι στην περιοχή εισπράττονταν δεκαπέντε άσπρα. Επίσης το κάθε κοπάδι επιβαρύνονταν με ένα αρνί ή το χρηματικό αντίτιμό του από πέντε άσπρα.

Οι προβλεπόμενοι φόροι του δημοσίου εισπράττονταν από τις αρχές Μαρτίου: ένα άσπρο για κάθε πρόβατο, είκοσι άσπρα στα εκατό αρνιά και πέντε άσπρα για τριακόσια πρόβατα. Η φοροεισπρακτική δαγκάνα ήταν αδυσώπητη. Δεν της ξέφευγε η παραμικρή φορολογητέα ύλη. Είτε επρόκειτο για μικρές ποιμενικές μάντρες είτε για μεγάλα τσελιγκάτα, οι νόμοι υποχρέωναν τους κατόχους να δηλώνουν κάθε χρόνο τον ακριβή αριθμό των γιδοπροβάτων τους. Η προθεσμία υποβολής της δήλωσης έληγε τον Φεβρουάριο. Σε περίπτωση παράλειψης ή αμέλειας ο φόρος διπλασιάζονταν για κάθε γιδο-πρόβατο. Για την επαλήθευση του αριθμού των δηλωθέντων γιδοπροβάτων, οι αρμόδιοι υπάλληλοι προέβαιναν σε εξονυχιστικούς ελέγχους στα κοπάδια.

Πάνω στους ποιμένες των τσελιγκάτων έπεφταν σμήνη φοροεισπρακτόρων και μεσαζόντων. Γι’ αυτό και ο Ευγένιος Γιαννούλης μιλούσε κατά το δεύτερο μισό του ΙΖ’ αιώνα περί επιδρομής των «λυκοκόρφων φορολόγων». Με την αυγή του ΙΘ’ αιώνα, οι φόροι που έπλητταν τις ποιμενικές μάντρες έγιναν επαχθέστερες. Όσο βάθαιναν οι δημοσιονομικές κρίσεις στο οθωμανικό κράτος τόσο προσαυξάνονταν οι φόροι. Ο William Leake αναφέρει ότι οι κτηνοτρόφοι πλήρωναν 4,5 άσπρα για κάθε γιδοπρόβατο, αρσενικό ή θηλυκό, ηλικίας ενάμιση έτους…..” (Πηγή : Η ΣΤΡΑΤΑ ΤΩΝ ΝΟΜΑΔΩΝ ΑΓΡΑΦΙΩΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΙΧΝΟΣ ΤΗΣ, Διδακτορική Διατριβή Π. Ντάσιου, Αθήνα, 2011)

Στη φωτογραφία “Πρόχειρα τσαντήρια Σαρακατσαναίων, 1929 – 1930”. (Πηγή : ΛΕΥΚΩΜΑ, Παλιές Φωτογραφίες Ήπειρο – Μακεδονία, Έλλη Παπαδημητρίου, Αθήνα, 1977)