Δεξιά : Νίκος Χ. Καραβασίλης (Εμπορος, συγγραφέας), Ιωάννης Γιαννάκης (Αρτοποιός), Λέανδρος Παπακίτσος , Ευάγγελος Μαργώνης (1ος σε σταυρούς), Πρόδρομος Ασλανίδης (εκ των ιδρυτών του Π.Α.Ο.Α., Έμπορος) Ευαγόρας Ζώγγος (Νομικός, Γραμματέας του Δήμου), Αγαθοκλής Σαρδελής (εκ των πρώτων βενζινοπωλών), Ιωάννης Παπαβασιλείου (Δήμαρχος 1951 – 1959), Δημήτριος Αλίβερτης (Κτηματίας), Θωμάς Μεθόδιος (Υποδήματα), Γεώργιος Σακκάς (Παντοπωλείο), Άρης Βενέτης (Χειρούργος). (Φωτο &Παρουσίαση Κ. Μπανιάς)
Δεξιά όρθιοι : Ανδρέας Χριστοδούλου (από Αμφιλοχία), Χρ. Βασιλάκος (υπολοχαγός Π/Β), Δημ. Μπέκας, Θεόδ. Γκολομάζος, Νίκος Μαστρογιάννης, Κίμων Παπαδημητρίου, Κων/νος Αμβράζης, Θωμάς Κώνστας, Βασίλης Μπαρτζώκας. Με τα πολιτικά είναι ο Ντίνος Μακρής από Κ. Αχαία, παίκτης και τεχνικός του ΑΕΤΟΥ.
Κάτω : Κομματάς, Λεονάκης, Φαράντος, Θεολόγου, Σακελλαρίου, Μπελάλης, Μονοκρούσιος, Ραπτόπουλος, Χασιώτης, Κόμης, Σκαρλάτος… (Φωτο & Παρουσίαση Κ. Μπανιάς)
Μέχρι σχεδόν στις αρχές της δεκαετίας του ’70, κάποιοι, κατηφορικοί ιδιαίτερα, δρόμοι της Άρτας όπως η οδός Ανεμομύλων και η οδός Ζαλόγγου, διατηρούσαν ακόμη την αυθεντική τους μορφή κατασκευής, αυτής με καλντερίμι. Το «καλντερίμι» είναι τουρκική λέξη που χαρακτηρίζει τον λιθόστρωτο δρόμο που είναι κατασκευασμένος με ακατέργαστες πέτρες. Βασικοί λόγοι μιας τέτοιας κατασκευής, εκτός της αισθητικής πλευράς, ήταν να μην τρώγονται οι δρόμοι αυτοί από τα αρνητικά νερά της βροχής και να διευκολύνονται οι άνθρωποι και τα ζώα, στο ανέβασμα και το κατέβασμα.
Έτσι λύνονταν ένα μεγάλο πρόβλημα κι ικανοποιούνταν πρακτικά οι ανάγκες. Φυσικά τα υλικά (οι πέτρες βασικά) που χρησιμοποιούνταν για τα καλντερίμια ήταν ντόπια και η τεχνική της κατασκευής διέφερε από τόπο σε τόπο κι ανάλογα με το μάστορα και το μεράκι του ή το μεράκι των κοινοτικών αρχόντων. Αλλού το ρείθρο έμπαινε στη μέση κι αλλού στις άκρες. Όλα εξαρτώνταν από την κλίση του δρόμου, τις βροχοπτώσεις, τις χιονοπτώσεις και τον κίνδυνο που δημιουργούσαν τα χειμωνιάτικα παγώματα. Αλλού τα δεσίματα ήταν πυκνά, κάθετα ή πλαγιαστά στο δρόμο, αλλού αραιά. Κατά περίπτωση σχηματίζονταν και μικρά σκαλοπάτια. Πολλές φορές παράλληλα ή κάθετα στο δρόμο δημιουργούνταν κι αυλάκια που έφερναν μέσα στους κήπους τα νερά για το πότισμα. Άλλα από αυτά ξεκινούσαν από δημόσιες βρύσες κι άλλα από λάκκους που κατέβαζαν νερά.
Με τον καιρό βέβαια το ανεβοκατέβασμα των ζώων και των ανθρώπων και τα νερά που έτρεχαν χάλαγαν τα περισσότερα καλντερίμια. Οι λεγόμενες επισκευές, που γίνονταν βιαστικά, μετέτρεπαν το δρόμο σε ένα απροσδιόριστο κατασκεύασμα, κακόγουστο, κακότεχνο και δυσκολοπέραστο. Το τελειωτικό χτύπημα δόθηκε, όταν μπήκαν στις πόλεις τα αυτοκίνητα και τα άλλα οχήματα, με αποτέλεσμα οι βυθισμένες στη γη πέτρες να μην αντέξουν κι έτσι με τον καιρό οι δρόμοι να ασφαλτοστρωθούν και να αλλάξουν μορφή. (Πηγή : “Καλντερίμι και παράδοση: Η περίπτωση δρόμου της Κόνιτσας”, Λυμπερόπουλος, Γιάννης, Παράδοση και Τέχνη 035, σελ. 6-7, Αθήνα, Δ.Ο.Λ.Τ., Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1997.
Σήμερα ο επισκέπτης στην Άρτα μπορεί ακόμη να θαυμάσει το καλντερίμι, διασχίζοντας την παλιά γέφυρα της Άρτας, απ’ όπου και η φωτογραφία. (Πηγή : Arta Bridge, Paving Stone Detail – John Haley, https://www.flickr.com/)
Η όψη του παλιού Αρτινού σπιτιού παρουσιάζει σχεδόν φρουριακό χαρακτήρα, τουλάχιστον στο επίπεδο του ισογείου. Εκτός από την μεγάλη θύρα της εισόδου, τη μεσιά, συνήθως δεν υπάρχει κανένα άλλο άνοιγμα στο ισόγειο, εκτός ίσως από ένα ή δύο σιδερόφραχτα μικρά παράθυρα για να φωτίζονται οι αποθήκες που συνήθως βρίσκονταν εκατέρωθεν της εισόδου.
Ένα από τα παλαιότερα δείγματα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στην Άρτα, που ευτυχώς έχει διασωθεί χάρι στην ατομική πρωτοβουλία, είναι η οικία Δημητρίου Τρουβά, στην οδό Ζαλόγγου 12. Σύμφωνα με την επικρατούσα στην Άρτα προφορική παράδοση, το κτίριο, που ανεγέρθηκε κατά τον 18ο μάλλον αιώνα, ήταν αρχικά κατοικία Οθωμανού αξιωματούχου, πιθανώς του τοπικού Δικαστή (Κατή). Σε μεταγενέστερο χρόνο αποτέλεσε τμήμα του μετοχίου της Μονής Κάτω Παναγιάς, που περιελάμβανε την Παρηγορήτισσα και άλλα πέριξ αυτής κτίσματα ή κτήματα. (Πηγή : ΤΑ ΑΣΤΙΚΑ ΣΠΙΤΙΑ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ, Α. Γ. Καρρά, Άρτα, 2022)
Στη φωτογραφία «Εξωτερική Άποψη της Οικίας Δ. Τρουβά το 1950». (Φωτο από αρχείο Δ. Τρουβά)
Ανάμεσα στα Οινομαγειρεία στην πόλη της Άρτας τη δεκαετία του ’30 διακρίνουμε και εκείνο του Καπέ, για το οποίο ο Γιώργος Κοτζιούλας, όντας μαθητής Γυμνασίου στην Άρτα, μας δίνει μια παραστατικότατη περιγραφή…
ΤΟ ΜΑΓΕΡΕΙΟ ΤΟΥ ΚΑΠΕ
“…..Τις περισσότερες όμως φορές τρώγαμε στο μαγεριό του Καπέ. Βρίσκονταν στη γειτονιά μας, μπαίνοντας στο Τουρκοπάζαρο, πιο δω απ’ τον Οβριομαχαλά. Αντικρινά ήταν το μπακάλικο του Ρήγα, που μας είχε μουστερήδες του για ψιλοπράματα και λίγο πιο πέρα ένας φούρνος. Από κει παίρναμε για κάμποσο διάστημα το ψωμί μας με δελτίο, τότε με την έλλειψη, εξαιτίας των προσφύγων. Και παραπέρα ήταν το σπίτι της παπαδιάς που μου είχε κόψει με ξουράφι τη χρυσή, περνώντας μου μια κλωστή, κάποτε που είχα γίνει σα φλουρί και δε μπορούσα να πάρω τα πόδια.
Στο μαγεριό του Καπέ, χαμηλοτάβανο κι ευρύχωρο αρκετά, μαζεύονταν τα γυμνασιόπαιδα της γειτονιάς, αλλά προπάντων οι σπουδαστές απ’ την κοντινή ιερατική σχολή, που τους έδιναν μια πρόωρη σοβαροφάνεια τα ομοιόμορφα καλυμμαύχια και τα μανίκια των μακριών ράσων τους, όπου βαστούσαν σεμνά τα βιβλία, με κάτι το κοριτσίστικο απάνω τους, αληθινό ή πλαστό. Είχαν έρθει απ’ όλες τις γωνιές του νομού, ακόμα κι απ’ την Αιτωλοακαρνανία κι απ’ τη δυτική Θεσσαλία, επειδή δεν είχαν στα μέρη τους τέτοια σχολή. Και βρίσκονταν όλη μέρα στο πόδι, απασχολημένοι με τα μαθήματά τους, γιατ’ είχαν έναν αυστηρό διευθυντή, τον περίφημο Αναζηλή. Αυτός έκανε κι εφόδους τη νύχτα στα σπίτια τους, για να δει μήπως λείπει κανένας από κει. Συνηθισμένος ο ίδιος στη μοναχική πειθαρχία, είχε κι απ’ αυτούς την απαίτηση να ζουν λίγο πολύ σαν καλογεροπαίδια.
Μα ανάμεσα στους ιεροσπουδαστές έβρισκες κι ανθρώπους παντρεμένους, με παιδιά κιόλας, με σγουρά μαύρα γένια, έτοιμους παπάδες. Συζητούσαν όλη την ώρα για τα μαθήματά τους, αναφέροντας ρητά της Αγίας Γραφής, έτσι που κοντεύαμε να τα μάθουμε κι εμείς οι άλλοι όπως τ’ ακούγαμε απ’ αυτούς ολοένα. Κάποτε καβγάδιζαν κιόλας απάνω στο φαΐ για το αν ένα εδάφιο του Ευαγγελίου λέει έτσι ή αλλιώς. Το μαγεριό του Καπέ το ’χαν σα δικό τους.
-Τι έχουμε σήμερα, μπάρμπα-Βασίλη; Και ο μπάρμπα-Βασίλης κοντόχοντρος, κοιλαράς σαν τον ακόλουθο τού Δεσπότη, μ’ εκείνη τη λερωμένη ποδιά του, με μικρά μάτια κρυμμένα στο πάχος, σαν του γουρουνιού, οπλισμένος με την αιώνια κουτάλα του, αράδιαζε τα φαγιά της ημέρας αρχίζοντας απ’ το κρέας ή τα ψάρια. Μα τις περισσότερες φορές περιορίζονταν να τα δείχνει μ’ ένα βλέμμα, είτε γιατί βαριόταν να τα ξαναλέει, είτε γιατ’ ήταν πιωμένος. Σα μύγες μας έβλεπε τότε, μύγες που βουίζαν ευχάριστα στο μαγαζί του.
-Άλ-λος τη σού-ουπα!
Κι έβανε αράδα κουταλιές άμα ήταν στα κέφια του –παίρνοντας ύστερα όσα του δίναν, χωρίς να τα πολυκοιτάει, ή δίνοντας τα δεφτέρια, στους ταχτικούς, να σημειώσουν τα βερεσέδια. Αυτοί ήταν οι έμπιστοι, που τρώγαν μεσημέρι βράδυ και τα πληρώναν όλα μαζί στο τέλος του μηνός. Τους έστελναν απ’ τα σπίτια τους κι είχαν γονιούς που βαστιούνταν. Αυτοί έτρωγαν καπαμά, τασκεμπάπ, συκωτάκια. Έπαιρναν και δεύτερο πιάτο καμιά φορά.
Απ’ τους άλλους, τους πολίτες, σπάνια έρχονταν κανένας εκεί, γιατ’ ήταν απόκεντρος ο δρόμος, απόμερο το στενό. Μονάχα έναν «μούτο» μαραγκό είχαμε κει κάθε μέρα, με μάτια γαλάζια, καχύποπτα, με το μολύβι περασμένο πίσω από τ’ αυτί. Αυτός ο μουγκός σύχναζε κει, ανάμεσά μας, για να μην τον ενοχλούν οι όμοιοί του, φαίνεται, επειδή κοντά σ’ εμάς έβρισκε ησυχία. Κι άμα απότρωγε, γρύλιζε σα γουρουνόπουλο.
-Κοίτα ο μούτος! με σκούνταγε ο Νάκος. Κι άλλο χαλεύει…
Πραγματικά, ζητούσε με νοήματα και δεύτερο και τρίτο πιάτο που ο Καπές του το ’βανε αμέσως (κι όχι αργώντας το όπως σ’ εμάς), αφού μάντευε απ’ το γνέψιμο τι του γύρευε.
Εμείς περιμέναμε υπομονετικά ώσπου να ’ρθει η σειρά μας. Δεν είχαμε αξιώσεις να μας προσέξει αμέσως ο μαστρο-Βασίλης, γιατί εγώ με το Νάκο δεν παίρναμε παραπάνω από μισή μερίδα, ως εκεί επιτρέπανε τα οικονομικά μας. Τρώγαμε μόνο λαδερά –φασόλια, φακή, ρεβίθια- κι επειδή ολόκληρη η μερίδα στοίχιζε μιάμιση δραχμή, εμείς πληρώναμε εβδομήντα πέντε λεπτά. Ο Νάκος τα σημείωνε κιόλα σ’ ένα δεφτεράκι, ίσως για να τα δείξει του πατέρα του ύστερα, να τον βεβαιώσει πως δεν έκανε σπατάλες.
Ο δικός μου δε μου ζητούσε λογαριασμό, γιατ’ ήξερε πως δεν ξοδεύω παραπάνω από το κανονικό. Κρέας ή ντολμάδες (τι αρχοντικό, αλήθεια, φαΐ) δοκίμαζα κάθε δυο ή τρεις μήνες που κατέβαινε ο πατέρας μου στην πόλη για να με δει. Μονάχα τότε, μόλις πληρώνονταν απ’ το ταμείο, μ’ έπαιρνε μαζί του στον κεντρικό δρόμο και τρώγαμε σε κανένα εστιατόριο της αγοράς, όπου κοντά στους μεγάλους έπαιρνε το σχέδιο κι εμένα για κανένα πιάτο της προκοπής. Τις άλλες φορές είχαμε συνηθίσει στη μισονηστεία.
Κρασί στο μαγεριό του Καπέ δε θυμάμαι να είχε. Πού το έβρισκε όμως ο ίδιος και μεθούσε σχεδόν κάθε μέρα; Και τι γίνονταν οι παράδες που μάζευε από μας και που δεν του λαγάριζε ούτε δεκάρα; Τόσο τα ντροπαλούτσικα παπαδάκια, όσο κι εμείς οι μικροί ξέραμε την αιτία, την πηγή του κακού. Λίγο πιο πέρα απ’ το μαγερειό, στη γωνιά, αντίκρυ απ’ το τσαγκαράδικο του Σαρλή, βρίσκονταν κάτι κόκκινα τζάμια, βαμμένα με πρόστυχη μπογιά. Τα βλέπαμε κάθε μέρα καθώς περνούσαμε για το σχολειό, χωρίς να καλοξέρουμε τι κρύβουν από μέσα. Και να θέλαμε να κοιτάξουμε (που αυτό μήτε μας περνούσε απ’ το νου), οι χρωματιστές εκείνες μουντζούρες ήταν σαν ένα παραπέτασμα μυστηρίου. Μονάχα γυαλιά από σπασμένες μπουκάλες και χοντρά ποτήρια με λαβές βλέπαμε να σκουπίζουν, να πετούν από κει τα πρωινά, δείγματα κι απομεινάρια κολασμένων ξενυχτιών.
Αυτό ήταν το κακόφημο «καφέ σαντάν», η εστία της διαφθοράς, κι εκεί πετούσαν οι αμαρτωλές πεταλούδες, οι «πριμαντόνες» με τ’ όνομα. Μέσα κει, σα γειτονιά του που ήταν, έβρισκε καταφύγιο, έπειτ’ απ’ τον ημερήσιο κόπο του κι ο μάγεράς μας ο Καπές, ζητώντας φαγιά και φρούτα αλλιώτικα απ’ τα δικά του, τα φτωχικά και παπαδίστικα, σβήνοντας τη δίψα του σε ακριβά πιοτά κι όχι στο αθώο νερό που πότιζε με την κανάτα του εμάς.
Πολλές φορές τον βρίσκαμε μαχμουρλή, νυσταγμένον, ανόρεχτο απ’ την αϋπνία. Τα μάτια του τότε μόλις άνοιγαν, αλλά και πάλι νόμιζες πως δεν μας γνωρίζει. Ο νους του ήταν αλλού, στη νύχτα τη μουντή. Κάποτε, σπανιότερα όμως, βρίσκαμε το μαγέρικο κλειστό. Αυτό σήμαινε πως δεν μπορούσε να σταθεί στα πόδια του και πως το ’χε παρακάμει αποβραδίς ο μπάρμπα-Βασίλης, ο άκακος σαν παιδί, ο άφταιγος κριματισμένος. Τότε τραβούσαμε κι εμείς στο παζάρι, να φάμε γιαούρτη πενήντα δράμια, στο γέρο Γκύζα με τις αγαθές μουστάκες ή να το ρίξουμε έξω παραγγέλνοντας χέλια στο σοβαρό, στον τίμιο Ξύλινο, που τον βοήθαγε και το παιδί του, μεγαλύτερος από μας συμμαθητής μας…..” (Πηγή : ΑΠΟ ΜΙΚΡΟΣ ΣΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, Άπαντα Γ. Κοτζιούλας, 1957)
Στη φωτογραφία το Γ’ μέρος με τους επαγγελματίες της Άρτας – Δεκαεία 1920-29 (Πηγή : 21 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1913, ΠΗΡΑΜΕ ΤΑ ΓΙΑΝΝΕΝΑ……., Ιωάννινα, 2013)
Μια ακόμη εκδοχή του φρουρίου στα Πέντε Πηγάδια από λιθογραφική πλάκα αναπαραγωγής.
(Πηγή : Αρχείο χαρτών Ιδρύματος Ακτία Νικόπολης, Πρέβεζα, Αρ. ΙΑΝ 0269). Μπορείτε να αναζητήσετε φωτογραφίες του φρουρίου στα Πέντε Πηγάδια σε παλαιότερες αναρτήσεις.
Λιθογραφία που απεικονίζει τη Μάχη στα Πέντε Πηγάδια στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897.
“Διάβασα πρώτη φορά για τον Harris Clement στο βιβλίο του Γιάννη Τσούτσινου « ΑΡΤΙΝΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ». Εκεί ο συγγραφέας αφιερώνει την τελευταία σελίδα του βιβλίου του στον σχεδόν άγνωστο αυτόν χαρισματικό συνθέτη και φιλέλληνα, που άφησε την τελευταία του πνοή στο Ξεροβούνι, στη μάχη στα Πέντε Πηγάδια, στις 23 Απριλίου του 1897. Η αναφορά του Γιάννη Τσούτσινου υπήρξε η αφορμή να ερευνήσω και να μάθω περισσότερα για τη ζωή του Harris Clement , κι έτσι προέκυψε η εν λόγω εργασία……Αναστασία Καρρά)
Μπορείτε να διαβάσετε την εργασία στο Academia.edu η στο λινκ https://doxesdespotatou.com/wp-content/uploads/2022/11/Harris-Clement.pdf
Στο εξώφυλλο της εργασίας «Μια εκδοχή του φρουρίου στα Πέντε Πηγάδια από λιθογραφική πλάκα αναπαραγωγής». (Αρχείο χαρτών Ιδρύματος Ακτία Νικόπολης, Πρέβεζα, Αρ. ΙΑΝ 0173)
Ο Clement Harris ήταν ένας Άγγλος συνθέτης που ήρθε εθελοντικά στην Άρτα, για να πολεμήσει στο πλευρό των Ελλήνων για την απελευθέρωση της Ηπείρου από τον Οθωμανικό ζυγό το 1897. Διαβάζουμε σε ένα απόσπασμα από το ημερολόγιό του:
“……..5 Απριλίου 1897 (Καταχώρηση ημερολογίου) : “…..Ίσως είναι η τελευταία καταχώρησή μου σ’ αυτό το ημερολόγιο, ωστόσο δεν υπάρχει λόγος να γίνω συναισθηματικός……….. Αντίθετα, αισθάνομαι ότι το μυαλό μου λειτουργεί εντελώς φυσιολογικά….. Ξεκινάω σήμερα το απόγευμα για την Άρτα στην Ήπειρο να καταταγώ στον Ελληνικό στρατό κι αυτό ας γίνει κατανοητό από οποιονδήποτε διαβάσει αυτό το ημερολόγιο σε περίπτωση που δεν επιστρέψω πίσω ποτέ………Ενεργώ, πέρα για πέρα, με τη δική μου ελεύθερη βούληση. Κανείς δεν με έπεισε να θέσω τη ζωή μου σε κίνδυνο, υπηρετώντας την Ελλάδα. Mάλλον, οι καλοπροαίρετοι φίλοι μου με εμπόδισαν μέχρι τώρα να φέρω εις πέρας αυτόν το στόχο μου {…]. Το βήμα που κάνω τώρα μπορεί σε πολλούς να φαίνεται σαν τρέλα. Για μένα όμως, που το σκέφτηκα πολύ καλά, είναι το λιγότερο που μπορεί να κάνει ένας έντιμος άντρας για μια χώρα που κραυγάζει δυνατά για την λευτεριά στο όνομα του σταυρού και που την έχουν προσβάλλει και παρεμποδίσει επανειλημμένα οι επονομαζόμενες πολιτισμένες δυνάμεις….Δεν έχω χρόνο να γράψω πολλά αυτό το πρωί αλλά θέλω να ξεκαθαρίσω για μια ακόμη φορά ότι κανένας δεν είναι υπεύθυνος, ούτε στο ελάχιστο για το επόμενο βήμα που πρόκειται να κάνω και που σε πολλούς ίσως φανεί μια πράξη τρέλας…..” (Πηγή : CLEMENT HARRIS, ΕΝΑΣ ΑΓΓΛΟΣ ΣΥΝΘΕΤΗΣ ΠΟΥ ΕΠΕΣΕ ΣΤΑ ΠΕΝΤΕ ΠΗΓΑΔΙΑ ΠΟΛΕΜΩΝΤΑΣ ΗΡΩΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΤΟΥ 1897, Α. Καρρά, Άρτα, 2022)
Ο Cl. Harris σε σκίτσο εφημερίδας της εποχής (Πηγή : http://economist.gr/)
5/5/1967 : Ο πρώην βασιλιάς Κωσταντίνος στην Άρτα, συνοδευόμενος από τον Σ. Πατακό, Υπουργό Εσωτερικών της χούντας, επισκέφτηκε την πόλη μετά τον σεισμό στις 2 Μαίου του 1967. Η φωτογραφία είναι του πρακτορείου APF και συνοδεύεται από το παρακάτω κείμενο στα Γαλλικά:
(Πηγή : https://www.delcampe.net/)
