—————-
“Σήμερα οι δρόμοι θα γεμίσουν πιτσιρίκια που θα λένε τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα, οπότε ταιριάζει να μιλήσουμε λιγάκι για την ιστορία όχι του εθίμου (έχουν γράψει τόσοι και τόσοι γι’ αυτό) αλλά της λέξης, της λέξης «κάλαντα».
Στην αρχή της αλυσίδας βρίσκουμε τις ρωμαϊκές νουμηνίες ή νεομηνίες, που τις έλεγαν calendae, καλένδες (υπάρχει και γραφή με k, kalendae, παρόλο που το γράμμα k είχε εκπέσει τότε). Για την προέλευση της λατινικής λέξης, είχε γραφτεί παλιότερα ότι προέρχεται από τη λατινική φράση calo luna novella, δηλαδή «ανακηρύσσω τη νέα σελήνη», με την οποία ο αρχιερέας του Καπιτωλίου ανάγγελλε τη νεομηνία. Ωστόσο, η φράση αυτή φαίνεται πως είναι προϊόν διπλής παρανάγνωσης, αφού οι περισσότερες πηγές την παραδίδουν ως calo Juno Covella, όπου Juno ήταν το ρωμαϊκό ισοδύναμο της Ήρας.
Το Covella μάλλον προέρχεται από το covus, παλαιότερη μορφή του cavus (“κούφιο”). Το κρίσιμο χωρίο είναι του Βάρρωνα (De lingua latina 6.27): Primi dies mensium nominati kalendae, quod his diebus calantur eius mensis nonae a pontificibus, quintanae an septimanae sint futurae, in Capitolio in curia Calabra sic dicto quinquies ‘kalo Iuno Covella’, septies dicto ‘kalo Iuno Covella’ (Οι πρώτες ημέρες του μήνα ονομάζονται Kalendae, επειδή τις ημέρες αυτές ανακοινώνονται [calantur] από τους ιερείς στην Αίθουσα των Ανακοινώσεων του Καπιτωλίνου οι Νώννες, εάν δηλαδή θα πέσουν στις πέντε ή στις επτά του μηνός, με τον ακόλουθο τρόπο: Ήρα Λειψή, σε καλώ την πέμπτη ημέρα ή Ήρα Λειψή, σε καλώ την έβδομη ημέρα). Προσέξτε και πάλι τη γραφή με k.
Ούτως ή άλλως, στην αρχή έχουμε το ρήμα calo, που είναι συγγενικό με το δικό μας το «καλώ» (και όχι δάνειο από το δικό μας όπως αφελώς γράφεται), αν και δεν έχω πρόχειρο τον Ερνού-Μεγιέ (το ετυμολογικό της λατινικής) κι έτσι κρατάω μιαν επιφύλαξη. Πάντως, από το calo προέκυψαν οι calendae και από εκεί και τα σημερινά calendar, calendrier, το δικό μας καλεντάρι κτλ.
Το ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη, στην πρώτη του έκδοση, έδινε σαν προέλευση της λέξης καλένδες τη λαθεμένη λατινική φράση (calo Juno novella). Η δεύτερη έκδοση διόρθωσε το λάθος, αλλά βέβαια δεν έχουν όλοι την ευχέρεια να προμηθεύονται τις επανεκδόσεις οπότε η αρχική, λαθεμένη εκδοχή αναφέρεται συχνά – ας πούμε σε ένα άρθρο του Παύλου Μεθενίτη.
Στα ελληνικά, η λέξη calendae πέρασε ως δάνειο, σχεδόν πάντα στον πληθυντικό: καλένδαι και (πιο συχνά) καλάνδαι. Από εκεί και τα κάλανδα, που αρχικά ήταν η πρώτη μέρα του μήνα, γρήγορα όμως έφτασε να σημαίνει την πρωτοχρονιά. Για παράδειγμα, σε ένα αστρολογικό βιβλίο, ένα «calendologion», στο TLG βρίσκω προβλέψεις για κάθε χρόνο ανάλογα με το τι μέρα πέφτει η πρωτοχρονιά. Για να επωφεληθούμε από την παραδομένη γνώση, φέτος που η πρωτοχρονιά πέφτει Κυριακή θα συμβούν τα εξής:
Κυριακὴ ἡμέρα ἐὰν γένωνται κάλανδα, ὁ ἐνιαυτὸς ἔσται χρήσιμος, πολεμικώτατος· ἔαρ ὑγρόν, θέρος ξηρόν, φθινόπωρον ἀνεμῶδες, σίτου καὶ ὀσπρίων εὐφορία καὶ οἱ καρποὶ χρήσιμοι. λιμικὰ πάθη γίνονται καὶ χάλαζα πεσεῖται, προβατίων δαψιλία, τρυγητὸς οἴνου καλός, ἔλαιον καὶ μέλι πολύ· νεώτεροι ἀπόλονται, μάλιστα δὲ καὶ γυναῖκες. ἅλατος λεῖψις.
Βέβαια, το σύστημα αυτό έχει το ελάττωμα ότι μόνο εφτά πιθανότητες υπάρχουν για κάθε χρόνο, με βάση τη μέρα της πρωτοχρονιάς. Μήπως όμως αυτό είναι προτέρημα διότι προσφέρει ακαταμάχητη απλότητα;
Τη σημασία Κάλαντα = πρωτοχρονιά τη διασώζει και το μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά, αλλά σήμερα βέβαια κάλαντα λέγονται τα ευχετήρια τραγούδια που τραγουδούν τα παιδιά στα σπίτια και στα μαγαζιά την περίοδο των Χριστουγέννων. Πότε έγινε η επέκταση και αλλαγή της σημασίας δεν το ξέρω: σε ένα παλιό άρθρο του Βήματος γράφεται ότι το 662 που απαγορεύτηκε να γιορτάζονται οι καλένδες δημιουργήθηκαν ως υποκατάστατο τα κάλαντα, αλλά δεν το έχω διασταυρώσει και μεταξύ μας είμαι πολύ δύσπιστος γι’ αυτή την εξήγηση.”(Πηγή : Άρθρο του Νίκου Σαραντάκου στο Sarantakos.wordpress)
Στη φωτογραφία Χαρακτικό του Κώστα Θετταλού με τίτλο «Κάλαντα» από το Αναγνωστικό της Γ’ Δημοτικού, πρώτη έκδοση το 1957. Μια από τις πιο γνωστές φιγούρες των σχολικών εγχειριδίων, αφού κόσμησε τα αναγνωστικά για περίπου 50 χρόνια.
